Ён моцна стаміўся, але і мне не было лёгка пасля столькі пачутага ад яго. Я чакаў справы, дзеля якое, — так я лічыў, — ён ушчаў натужлівы ўступ. Але, гэта не была прадмова. Гэта было — усё!
Яшчэ сказаў на заканчэнне:
— Чалавек жыве на столькі, на колькі ўдасца яму выдраць ад грамадства. Нуварыш, ведаеш, не прызнаецца да сваіх няўдачаў. Ён палічыць іх чымсьці выпадковым або ганебным. Яму, няхай бы хоць і незнарокам, не ўзбрыдзе ў галаву тая здагадка, што памылкі з'яўляюцца больш павучальнымі чалавеку, і што той, каму ўсянютка ўдаецца, рыхтуе сабе, звычайна, катастрофу, чым даўжэй, тым безнадзейнейшую... Мае землякі, на падабенства прасцяцкіх амерыканцаў, усё роўна бы той Алёшка, могуць гаварыць паміж сабою выключна з дапамогаю, так званых, добрых звестак, ухвалення драпежных дасягненняў, халера, без паве-дамлення пра іх цэны... Свет, маўляюць яны, не робіць ім ніякае ласкі, даючы магчымасці! Хутчэй — гэта яны... яму... Ах!
Ён замаўчаў, даволі неспадзеўна, і неяк раптоўна развітаўся са мною.
У крыніцы, што каля Канцуровае вярбы, знайшлі мы ключ — вялікі, няйначай як ад гумна. Пра гэта было ў нас гаворкі, пакуль касілі аўсы на Сойчынай горцы; палічылі, што згубіў яго шаленаваты Самасей: плёхкаўся быў там.
Хтосьці пайшоў, каб спытаць Самасея, і не прыходзіў, хоць трэба было не надта далёка, за Дзявочы луг. Вярнуўся, і стала вядома, што Самасея малавеле не зарэзала дачка Кабыліхі, яе Фэлька, да якое ён увесну пакінуў хадзіць. Казалі: яна паласнула яму касою па кульшы, не вельмі каб глыбока, нагавіцы меў ён на сабе брызентавыя, але крыві тае налілося з яго ажно ў бот, і беспрытомнага павезлі на трактары ды наўпрасткі, папарамі, што прасціраліся тады да местачковых садоў, ля якіх пастаўлена да вайны бальніцу...
Пра ключ зноў былі загаварылі мы ў звозку снапоў, калі Самасея падлячылі і выпісалі дахаты. Згуба гэта зацярушылася ў нас. Знайшлася яна ў скрыначцы на жалезіны, што стаіць пад сячкарняю, якую закідалі натрусам. Я сам узяўся аднесці той ключ Самасею. Ужо даходзячы да ягонага падворышча, мяне раптам ахапіла трывога, і я зараз жа згледзеў прыгорбленую постаць гэтага неўдалоты ў бульбоўніку за склепам, а пад вішняком, што ў канцы агарода, — бачу, — Фэлька круціцца, быццам ёй парася пабегла ў шкоду...
Ключ узяў я ды павесіў у нашай адрынцы, высока і за дзвярыма.
Было потым работы, і мы не дурылі сабе галавы Самасеем, да таго часу, калі пайшлі чуткі, што ўночы абакралі яму гумно: зладзеі вынеслі, — казалі людзі: браты Фэлькі, — дзесяць мэтраў першага намалоту пшаніцы і добры пуд насення канюшыны. Мы здагадаліся, што цэлы гэты ключ можа наклікаць на нас бяду. Зай-шоўшы нарэзаць сечкі, я зняў яго там з цвіка і, счакаўшы змроку, прабраўся ў поле, да крыніцы, у якую кінуў пад хваробу знаходку. Жалезка бульканула ў, аблямаваную лядком, ваду, бліснуўшы ў месячным святле, быццам рыбка на глыбіні. Наваколле ўкрыў іней ад ранніх прымаразкаў, і я, каб не нарабіць слядоў за сабою, адыходзіўся па падмерзлым ворыве, абмінаючы ўтравелыя мясцінкі.
Мы трохі падумвалі яшчэ аб тым, ці гэта ключ быў Самасея...
Даў Бог, усё шчасліва нам адбылося.
У свята мы выйшлі з Беластока. Ля затоння шашы — дзікія ружы, счырванелыя шыпшыны. З віядука, што за Белым Стачком, відаць чыгунку, як праколвае небакрай.
У бок Юраўцаў пачарнела, але мы пакуль што ў сонцы, бытта каля печы бліз акна, ад якога цягне па нагах холадам... Хата дарожніка пад залессем.
Ступаючы ў пясок на сцежцы, у гэты прысак, я не без прыемнасці падпякаю сабе ступені. Прыйшла на мяне нейкая ўпэўненасць у тым, што ад заўтра — восень.
Дайшлі, уздарожкам, да Супраслі-рэчкі. Тыя хмары пагнала ажно за Васількова, мястэчка.
На дне — усё той жа камень, які не раз я спрабоўваў абняць, каб, дзеля пустое гульні, зварухнуць яго, але мяне выносіла наверх. Задыханы — вылазіў на бераг, такі змазолены ён мяшчанамі, што пруцца сюды на пляж. На траву ў пархах, у вецер. Адсюль, са жві-рыстае касагорынкі, падзічэлы ад радасці я скоўзваўся ўглыбіню, акунаўся ў ёй з галавою, поўнай уяўленняў пра жахлівасці віроў. Выныраў жа каля чаротаў і — палохаючыся таго, што пада мною ляжаць тысячагадовыя зрубені, — плыў з быстрынёю. Страшна было і да казытак шчасліва!
Аднойчы на завараці я ўдарыў каленам аб той камень. Цэлы ў раптоўных дрыжыках, больш не купаўся.