На даўняй Сасновай несумненна быў лес.
Дарагія! Дазвольце мне выказаць сваю ўдзячнасць вам за гэту, нештодзённую, магчымасць бязбоязна падзяліцца сваімі шчырымі думкамі, з усімі. Як чалавек, які любіць і, думаю, умее разважаць, я хачу адразу падкрэсліць, што кіруюся толькі разумовымі ўстанаўленнямі, нязначна дадаючы да іх колькі кропель пачуццёвасці. Прыкладна кажучы, гэтае маё выступленне з'яўляецца мне карысным у пашырэнні майго прозвішча перш за ўсё. Звярніце, шаноўныя, увагу: змест адыгрывае тут ролю ўсяго ўмовы дасягнення мэты. Няцяжка здагадацца, што самым галоўным мне ёсць не разумнасць сказанага, але ваша пераконанасць у тым! Спадзяюся, што мая гаворка не мае заблытанага гучання...
Прапрычынаю непаразуменняў між людзьмі трэба лічыць інстынкт апярэджвання адзін аднаго, той першабытны бег навыперадкі. Усянюткія вы, як тут ёсць, ламаеце сабе галовы над спосабамі ўзаемнага акампраметоўвання. Я, зразумейце, не бачу ў гэтым нічога натуральнага. Так, воўк забівае, ме'навіта, каб насеціся, мы ж- - каб нацешыцца, паляўнічыя. Ненатуральнасць чалавека ёсць яго сутнасцю!
Але, давайце бліжэй паўсюдных даеведчанняў. Некаторыя з нас, а хто — добра вядома, зрабіліся падлыжнікамі. Ад хітрасці так? Праўда тэта, аднак-жа, частковая. Ад такога ў іх характару? Трохі' большая праўда ды, таксама, далёка няпоўная. Ліжуць яны начальнікам...— са страху! Не, не ад гэткага пярэпалаху, пра які мы, зазвычай, думаем. Іх жа страх ёсць народжаны свядомасцю, што яны схапілі ад жыцця больш, чымсьці вартыя таго. У інтэлектуальным сэнсе тое няблага сведчыць пра падзадкаў...
Можа, сёй-той і падумаў зараз, што я гэтак перад вамі шчырую, бо з глузду з'ехаў? Памыляецеся, цванікі, і яшчэ раз кажу вам: памыляецеся, вы хітрэцкія булавешкі! Іду далей: зусім не збіраюся стойваць уласных высноваў ды поглядаў, няхай сабе і найжахлівых, бо набліжаюцца часы, у якіх проста аплаціцца быць адкрытым. Я скураю адчуваю іх прыход, бы вуж чужую хаду! А ваша, як жа відавочнае мне, здзіўленне ёсць доказам існавання тае асаблівае непісьменнасці, якую варта б назваць разумовай глухатою ў малых людзей эпохі. Правінцыя вы, эх, круцялі прасцяцкія!..
Гаварыць праўдачкі, а не праўды і столькі, колькі неабходна тое справе, — вось падстава дзеля адзінкавага, грамадска істотнага, руху наперад. Змоўчванне нязручнага або беспрыдатнага — самая годнасная форма махлярства (я не прымаю гэтае паняцце ў свой прыватны фонд слоў). Хлусяць тыя, у каго не выпрацаваліся здольнасці засвойваць актуальнае становішча; такім здаецца, што магчыма ўсё перачакаць, пакарыстаўшыся паставаю малпы ў дождж, у скурчанасці. — Чаму ж гэта яны так лічаць? — спытае нехта. У адказ я магу толькі дадаць: гультай заўсёды будзе спадзявацца на кагосьці! I — што наўкола, пераважна, менавіта гультаі. Куды ні кінуць вокам, поўна распоўзласці...
Слухайце, эй, вы! Дружбу кожнага з вас я ацэньваю на паўлітра сярэдняе гарэлкі. Дальбог, не занізкая вам цана, панове. Ваша адданасць прадпрыемствам, з работы ў якіх вы жывяце, не перавышае зарплаты. Усе, да адзінага, вы дастойны вяроўкі! Не, не пужайцеся: люблю прыём іншасказальнасці... Я, такім чынам, пажадаў апавясціць вам тое, што не бачу сярод вас некага такога, хто ў адпаведных акалічнасцях, спрыяльных пасабачанню, не пераўтварыўся б у сукінсына; сёй-той з вас, мабыць, з некаторай засаромленасцю, не больш. Па чым я тое пазнаю? Гм, па вашай паказной прынцыпіяльнасці, з якой, напрыклад, хам з універсітэцкай адукацыяй абураецца на брыдкаслоўе ў таварыскім гурце асоб, да якіх мае ён надзвычай тонкую справу; карыслівая разнавіднасць прагрэсіруючае хваробы тактычнае вернасці. Узорным кандыдатам у сукінсыны з'яўляецца выдатна інтэлігентнае індывідуум, якому не хапае натхнёнасці, або — наадварот — цудоўны дурань, нярэдка званы: свой чалавек (хлопец). Аналізуючы пытанне сукінсынства, трэба справядліва ўказаць і на яго ясныя бакі. Ёсць у ім, а як жа, праявы і чалавечнасці. Аб тым можам пераканацца ў, так знаным, становішчы без выйсця. Сапраўды, інтарэсы сукінсына атаясамліваюцца тады з агульна грамадскімі, згодна ідэалу: «Сва-боднае развіццё кожнага ёсць умова свабоднага развіцця ўсіх».