Паважаныя бадзяжнікі! Вы, зразумела, крывіцеся на маю прамову, хоць — я ўпэўнены ў тым! — спадцішка пагаджаецеся са мною. Гэткае рэагаванне характэрнае ўсякай душы прайдохі: адно гаварыць, другое рабіць. У гэтым выступленні я не прэтэндую на вычарпальны пераказ людское дрэні. Мой голас прашу лічыць як заахвочанне дзеля далейшых, ужо зладжаных і глыбокіх, роздумаў у галіне праблемы антытэзы ў чалавеку, які ёсць, пакуль бесканку-рэнтным, вытворцам усяго духоўнага ў нашым, задрыпаным, свеце. Ну, бывайце, дзеці сусвету, бывайце, халеры вы, а не людзі!..
I, закончваючы ласкава дазволенае мне слова, сардэчна дзякую вам за ўвагу да гаворанага мною, за цярпімасць адносна маёга шчыравання. Сыду я з гэтае трыбуны шматпаважанага сходу з той, падбадзёрваючай сэрца і душу, пераконанасцю, што нікому я лішне не заняў часу, якога, даражэнькія, заўжды мала і мала ў нашым жульніцкім побыце. Дзякую! (Апладысменты ды воклічы: «Брава»!)
Прастэнаграфаваў — Сакрат Яновіч
Мы ехалі ў Гаркавічы. Каня паганяў дзядзька.
— Горача! — маці скінула з плячэй хустку, яе чорны колер пасівеў ад пылу.
Бацька гутарыў з дзядзькам:
— ...Кажаш, на Пятра і Паўла будзе па ўсім?..
Пясок сыпаўся з колаў, трашчаў. Пад Паповаю гарою бліскала азерца, якое абступілі купы аеру.
— Піць, маманька! — мне здакучыла смага. Маці зазірнула ў мае вочы, адвярнулася і страсанула хусту над сцежкаю. Па яе жылістай шыі сцякаў пот.
— Паганяйце, мужчыны, каня! Няма чым дыхаць, — хусту яна складвала роўненька, рог з рогам. — Бацьку, не рассядайся так! — ён забываў, што не адзін тут.
— Пяску, во, па калодкі, — адказваў для маці дзядзька. — Но-оо, буланая!.. На Пятра і Паўла напэўна...— дагаворваў бацьку пра жніво, пшанічным голасам.
— Чаго табе цесна?! — запёкся на яе бацька, але маці змаўчала яму. — ...Да Пятра і Паўла, ого, не паспеюць...
Фурманка пагрукатала па камянях. Колы, з жалезнымі абручамі, ляскаталі. Цэлым возам моцна падкідала. Маці ўхапілася за бацькава плячо і, другою рукою, за гнаяўку. Я ж ушчаперыўся за клініцу.
Перад канём расступіліся людзі, якіясьці дзеці. Большы хлопец — лысы, выгалены да скуры.
— Дзеці з Гаркавіч, — сказала маці.
— Але, — дзядзька, невядома чаму, падтакнуў ёй і заціх. Ён не глядзеў на іх.
— Сядайце, хлопцы, на воз, — загаварыў да іх бацька, менавіта, загаварыў, а не сказаў. Усё роўна як бы: «Ідзіце, хлопцы», каб пачуць у адказ: «Ага, ідзём».
Гэта адгануў той лысы, зацяты:
— Дзякуем вам. Блізка ўжо.
Маці паглядзела дапераду.
Яна ўздзівілася:
— Бачыце вы, даязджаем да Гаркавіч!
— Чаго хочаш: сем жа кіламетраў, — дзіўна сказаў бацька. Не заўсёды можна было зразумець яго.
— I гэтыя дзеці, дзень у дзень, ходзяць у школу аж да нас, у Крынкі? — маці спачувала ім. Аднак жа я адчуў і яе папрок мне: усё маю на месцы, а вучуся, вось, пэўна горш за іх...
— Ага, — дзядзька яшчэ штосьці гаварыў. — Яны, значыць, ну...
Я прыкмеціў зверху, што за плячыма тых хлопцаў на дарозе, — мяшочкі, вуглаватыя, з кніжкамі і пеналамі.
Яны не спадабаліся мне.
Ішлі спакойным крокам, зышлі на конскі троп, каб не падбіцца на гладкай сцежцы, босыя. Меншыя і меншыя, зніклі за намі.
Прыблізна тыдзень назад ён папярэдзіў Юрку, што менавіта яму ўчыніць свінства, — і так зрабіў. У гэтай яго вернасці дадзенаму слову як паэта подласці, цяпер аказалася, не трэба было сумнявацца... У рэагаванні хворае маралі мы, аднак, шукаем аналогіяў са звычайнаю няўпэўненасцю, гэткай, з якою ўспрымаецца намі звестка пра няшчасце, што напаткала нашага прыяцеля. Ну і дапускаем памылку!
Паталогія наогул этыкі развіваецца паводле ўласных жа законаў, у ліку якіх найгалоўнымі лічаць:
— фікцыю абсалютнае рацыі, гэта значыць: заўзятую пераконанасць у сваёй крыўдзе;
— катастрафізм адзіноцтва або філасофію фаталізму, што знаходзяць сваю рэалізацыю ў крайне імпульсіўнай нянавісці да добрых людзей;
— манію праследавання, якую, даволі часта, называюць павышанай агрэсіўнасцю. Папулярнаю праяваю яе з'яўляецца празмерная схільнасць да даносчыцтва і падлізніцтва, як правіла, выступаючыя сумесна.
Калі ўчыненае нам свінства не здолее паслабіць нашага розуму і змуціць пачуццяў, мы слушна пакідаем яго па-за сваёй увагаю. У выніку ж такіх нашых паводзінаў маральна хворая адзінка, вядомая справа, апыніцца ў становішчы пазбаўленае падтрымкі накшталт яе задаволенасці ідыёта. Яна, затым непазбежна, дасягае свайго паранаічнага дна, з прычыны чаго мы не павінны сябе дакараць. Ад гэтае хваробы, пра што трэба ня-спынна памятаць, пакуль нямаш ратунку.