— Хто яго ведае...
— Не кажы так! — уздымаўся ён. — Праз сто гадоў ніхто не будзе працаваць, усенька паробяць машыны.
— Мо і так, а мо і не... Аб гэтым было гаворкі ўжо сто гадоў назад.
—Але, я сам бачу, што і як. За сто нашых гадоў, ого, як зажывуць людзі. Усе!
— За сто? — смяшыў Андрэя. Успомнілася яму, што празывалі яго: Кніжнік.
— Ты, Андрэй, вучаны, а не падумаеш, што за сто... «У вяскоўцаў дзве гадоўныня меры часу: год і сто гадоў, — падумаў Андрэй. — Год стасуецца ў гаспадарцы, а сто прыкладваецца да гісторыі, цароў, каралёў...»
— Ніколі не было вядома, што і каму розум падкажа... — раздражняўся ён.
— Як гэта — ніколі? У школах не кажуць?
— Не-а.
— Дык чаму ж вучаць вас?
— Сумнявацца.
— Сумнявацца?.. Кажаш: сумнявацца?!
— Ва ўсім! — Андрэй: «Калі б школа чула гэта, дык, мабыць, трэснула б ад пахвалы! Ну, канчай...»
Ён ужо трымаў на кончыку языка: чым больш ведаеш, тым больш не ведаеш. Але яно не скаўзнулася ў гутарку, і таму заканчвалася яна згодліва. «Я скажу яму, што навука — гэта вывучэнне геаграфіі вострава Магчымасці, які ледзь відаць на акіяне Немагчымасці...»
— Ну так, за сто гадоў...
— Я не дажыву, — раптоўна засумаваў стары.
Сум яго выдаўся Андрэю безразумным: свет прабяжыць сто гадоў, толькі сто, і тады зацвіце ўсюды адна радасць, будні стануцца нядзелямі, і надыдзе бясконцасць ляжання жыватом дагары.
— Мне восемдзесят дзевяць...
— Ёсць і такія, што жывуць па сто пяцьдзесят! («Які я прымітыўны!»)
Андрэй пайшоў.
Вуліца чамусьці пасінела, як ад раготкі.
З-за слясарні — вываліла пахавальнае шэсце.
Андрэй прыціснуўся да паркана.
«Нагадвае яно ў чымсьці вандроўку цыганоў. Чым? Паспешлівай непаспешлівасцю? Пылам? Пылам і... Ага, вачмі яшчэ, тварамі — бясслоўнымі, загледжанымі, сваедумнымі. I нейкай свабоднасцю, усялякасцю. Ідуць або дысцыплінавана, або звычайна, або стомлена. Прымушана і непрымушана, нават абы-як, ускраем», — Андрэя муціла, яксьці зыначвала.
Нехта запытаў у яго, каго гэта хаваюць, і Андрэй паціснуў плячыма. Засвідравала яму ў патыліцы: «Няма такога часу, каб не насядала на мяне сумотнае!»
Услухоўваўся ён у спевы жальбы; пылілі перад ягоным паглядам бабскія азадкі, мужчынскія боты, дзявочыя лыткі, дзеці...
У левай грудзіне працягла закалола.
Прысеў для спачыну.
На хату, прытульную, вырастала дзікае вінаграддзе. Буйное, са шчокамі спеласці, запаўзала яно да шчытоўкі. У ім — вокны, бы люстры сажалак. Андрэй прысланіўся ля гэтага пчалінага закутка. Калі б хто адтуль згледзеў яго, дык з пуду, мабыць, ускрыкнуў бы і пабег за парог па кубак вады. Андрэй чагосьці ўставаў з пабялелым абліччам, узмакрэлым ілбом, разяўленым ротам. Увесь пастрашнелы.
Шэсце адыходзіла і адыходзіла. Гэтае святкаванне чыйгосьці канца.
Андрэй мацаваўся: «Плачам, разжаленыя, што і нас тое не міне. I нашае цела панясуць, засыплюць. Шкадуем нябожчыка, маючы на ўвазе перш за ўсё сябе, прапушчаныя нагоды, шанцы, збегі акалічнасцяў. Таго, якому восемдзесят дзевяць было, праводзім з зайздрасцю. I калі аплакваем яго, дык таму, што нам не верыцца, каб мы самі столькі выжылі... Пахаванне — гэта да касцей хвалюючы спектакль, найсапраўднейшы! Удзельнічаем у ім мы ўсім уласным дагэтуляшнім жыццём. I самае ўзвышанае мастацтва здаецца нам у такую хвіліну нейкім марным адбіткам...»
Андрэй папраставаў на аселле.
У яблыневае дзяцінства ён гуляў тут, у нізку, што між дарогаю, агародамі і садкамі. Хаваў крадзежныя папяроўкі, слівы, цвердазубыя грушы; клаў іх у гняздзечка курапаткі, пад лапухоўем конскага шчаўя. «Не цяперашняй хвілінаю жывём, але мінулым або будучым. Гэта мне, Андрэю, узбрылося пацешыцца імгненнем, адрэзаўшы былое і адчапіўшы жаласлівую павозку стрэчнага...»
Пад паветкаю румянілася ржэласцю непатрэбшчына: воссі ад воза, плуг, барана, крукі. Грузнулі, зарасталі.
Як жа непрадумана наказаў Андрэй высекчы на помніку па бацьку: УВАСКРАСАЕМ У ДЗЕЦЯХ СВАІХ. Выпіралі з таго запытанні: «А як трагедыю пераўтварыць у дабрадзейнасць?», «А як пазбегнуць выпадковасці свайго існавання?», «А як прайсці праз адзін раз дадзеныя гады не па-звярынаму?..».
Сам ён не сцяміў, як і калі знайшоўся ў натоўпе бэзу.
І чаму плакаў гэта тым агідным мужыцкім плачам, як мармытанне карцёжніка або скавытанне паляўнічай сабакі: перакрыўлены, уздыблены, падзічэлы... Не змог вольна заплакаць, прарвацца.
Галіны дзерлі, шапацелі, выпуджваючы хмурынкі камароў. Патыхала гніллю.
Прабіваўся ўглыб.
«Ты — куды?!» — яго перапыняў якісьці голас.
Андрэй маўчаў.