— Здравія жалаю, ваша благародзія.
Хлопец адказаў сур'ёзна, паважна, як казаў суседзям:
— Добрай раніцы вам.
— Раніца, брат, добрая, ды трохі шумная. Чуеш?
— А што гэта, дзядзька?
— Як што? Прачнуліся мы, прачнуліся немцы. За ноч набілася гары ў насы, у глоткі i ў дулы кулямётаў. Ну, вось... i чхаем, кашляем, плюёмся. Культурныя людзі гэта робяць у цёмным месцы, у насовачку, а мы ў твар адзін аднаму... крывавымі пляўкамі.
Дзіўна гаварыў гэты салдат. Немагчыма было зразумець: ці то ён жартуе, ці кажа занадта сур'ёзна, ca злосцю.
— I так кожную раніцу? — спытаў Піліпок i падумаў, што недарэчнае яго пытанне, бо сам жа, бадай, кожную раніцу чуў гэтую музыку, толькі што з Ліпуноў яна далёкая, глухая.
— Бывае, што i за цэлы дзень ніяк не можам адхаркацца. A ўвогуле больш за год плюёмся ўжо... за бацькуцара i айчыну...
— Іван Свірыдавіч,— як бы дакараў яго другі салдат, насцярожана азірнуўшыся на адчыненыя дзверы i, напэўна, жадаючы перавесці гаворку на што іншае, уздыхнуў: — А дзянёк які! Боскі. На восень не падобна.
Але Івана Свірыдавіча дзень не зацікавіў, ён амаль сурова спытаў у хлопца, які хутка i ўмела накручваў на новыя анучы аборкі ад лапцяў:
— А ты адкуль узяўся тут?
— Я адтуль,— хлапчына кінуў у той бок, дзе стралялі.
— Адкуль адтуль?
— З-за фронту.
Іван Свірыдавіч свіснуў, выказваючы здзіўленне; кляцнуўшы затворам, паставіў вінтоўку ў кут.
— Вунь ты які герой! У такім разе давай расказвай. Цікава. А то я гляджу, што гэта табе павага такая ад паноў афіцэраў.
Больш проста i смела, чым уначы афіцэрам, Піліпок расказаў усё па парадку — чаму, з якой нагоды, якім чынам апынуўся ён у гэтай зямлянцы.
Салдаты закурылі з аднаго кісета i слухалі моўчкі, уважліва, зрэдку Іван Свірыдавіч што-нішто ўдакладняў. Спытаў, колькі яны зямлі маюць — Піліпкова сям'я i дзядзька Ціхан. Колькі коней. Па колькі душ у сем'ях. I яшчэ сказаў, што ён таксама на японскай ваяваў. ІІіліпок пасля гэтага ўбачыў яшчэ большае падабенства Івана Свірыдавіча з дзядзькам Ціханам i сэрцам пацягнуўся да салдата: свой чалавек, i гаворка ў яго амаль такая ж, як гавораць у ix вёсцы — не панская, не гарадская. Толькі думкі Іван Свірыдавіч выказваў загадкавыя, незразумелыя. Выслухаў, як Ціхан згадзіўся адпусціць Піліпка i правёў да балота, уздыхнуў, быццам цяжка яму зрабілася:
— Значыцца, i дзядзька твой учадзеў?
Піліпку нібы вяроўку пад ногі нацягнулі, калі ён бег што сілы. Спатыкнуўся i не адразу дапяў, на што наляцеў. Так i тут: папярхнуўся, змоўк, няўцямна глядзеў на салдата. Другі салдат папракнуў сябра:
— Іван Свірыдавіч, нельга ж так... Пе разумее хлопец.
Тады Іван Свірыдавіч усміхнуўся i растлумачыў, але не менш загадкава:
— Ёсць, хлопча, асобы дурман, як той багуновы, пах нібыта прыемны, а галава кружыцца. Хлопец ты, бачу, недурны, падрасцеш — можа зразумееш, калі не затлумяць табе галавы. Калі вернешся дадому, то перадай дзядзьку наша салдацкае дзякуй. Можа праўда звесткі вашы пра тыя батарэі ўратуюць жыццё не аднаму салдату. Вось за гэта дзякуй, што падумалі вы з дзядзькам, каб сірот было менш на зямлі. Раманавы не думаюць пра гэта.
Піліпок не здагадаўся тады, хто такія Раманавы. Хоць некалі ў школе чуў царскае прозвішча, ды яно не запомнілася — магчыма, з-за свае звычайнасці; у вёсцы ix быў Раман Парыцкі, i ўсе казалі: Раманаў конь, Раманавы авечкі. Ды ўвогуле не пра гэта ён думаў, стоячы перад салдатамі. Усе іншыя ўражанні, усе думкі засланіла адна. У паноў афіцэраў уначы не адважыўся спытаць. Але тут перад ім былі салдаты, простыя, гаваркія — свае людзі. I Піліпок, надзеўшы світку, падперазаўшы яе вяроўчынай, камечачы шапку ў руках, спытаў:
— Дзядзечка, а як мне бацьку майго знайсці? Ён тут, у войску нашым...
Іван Свірыдавіч зноў свіснуў, але ціха ўжо, працяжна, без здзіўлення, а як бы спачувальна.
— Вунь яно што! А адрас ты маеш які?
— Адрас?
— Ну, пісьмо бацькава. Горад які...
— Дык ён жа на фронце.
— Тады нумар палявой пошты... Не помніш? Што ж твой дзядзька — грамацей такі, а бацькавага адраса не сказаў.
Ад бацькі пісьмо было вясной, яны з дзядзькам пісалі адказ, кожнае слова паўтаралі ўголас, а бабуля i маці слухалі i плакалі. Сапраўды, на канверце, па які дзядзька хадзіў ажно ў Ліпуны, яны пісалі нейкі нумар — больш за тысячу. Дзіўна, што ні ён, Піліпок, ні дзядзька Ціхан не падумалі, каб прыгадаць той адрас. А без адрасу...
— Ты стагі кідаў? — спытаў Іван Свірыдавіч, здзівіўшы Піліпка такім пытаннем, якое здалося не да месца.— A іголку ў стозе не губляў? Лёгка хіба знайсці іголку ў стозе? Вось так, брат, цяжка знайсці салдата. Можа помніш, як да вайны часць называлася? Дзе стаяла?