— Браток, выцягні...
Я рвануў вінтоўку, Тады пырснула кроў, Пацякла па шынялі на зямлю, змяшалася з дажджом i гразёю.
— Санітара...— прасіў салдат.
Але я аглух, анямеў. Не чуў ужо ні «ўра», ні стрэлаў, ні шуму дажджу, ні стогнаў i просьбаў параненых. Немец таксама быў яшчэ жывы. Ён стагнаў i таксама аб нечым прасіў — па-свойму, па-нямецку,
Можа быць, што з таго моМанту скончыЛася для мяне рамантыка вайны. I купанне мае ў славе скончылася. Я выкупаўся ў крыві, у гразі, пад асеннім дажджом — у жудасцях вайны. Ладна скроены, чысценькі шынялёк мой ператварыўся ў брудную анучу, I мне ніколькі не шкада было яго. Каб i крыж згубіў, таксама, напэўна, не засмуціўся б.
Атаку адбілі. Але радасц! не было ні ў салдат, ні ў афіцэраў: многа лягло нашых. Падпалкоўнік Шувалаў адразу пасля бою смяртэльна напіўся I, п'яны, плакаў.
Адзін Залонскі, па-ранейшаму стрыманы, спакойны, зрабіўся яшчэ больш дзейны, даваў загады аб умацаванні абароны, аб пахаванш забітых, эвакуацыі раненых, пісаў данясенні, рэляцыі.
У баі асабліва вызначыліся прапаршчык Дакука i радавы Галадушка.
Дакука першы падняў свой узвод, застрэліў нямецкага капітана, які камандаваў атакай, захапіў яго планшэтку. У прапаршчыка не загаілася яшчэ старая рана, а яго зноў паранілі. I зноў ён адмовіўся паехаць у шпіталь. Піў, крывіўся ад болю, ад гарэлкі i... чытаў вершы:
Дзіўна: колькі я пасля перачытаў вершаў — i ніводнага не помню... А вось тыя, што чытаў Дакука, дагэтуль помню, хоць тады не разумеў ix. Толькі ў Акадэміі ўжо даведаўся, што больш за ўсё прапаршчык чытаў Блока i Буніна.
Да таго дня іншыя афІцэры, аКрамя хіба Залонскага, ставіліся да Дакукі з насмешкай i паблажлівасцю — я ўсё прыкмячаў,— як дарослыя да малога, як паны да адукаванага мужыка. З тае атакі адносіны да яго змяніліся, але ўбачыў я гэта пазней, калі сам трохі апрытомнеў ад крывавага відовішча, Усё калечыла душу вясковага хлапчыны ў той дзень, Другім жудасным відовішчам было пахаванне забітых. Пасля артналёту, хавалі хоць па-чалавечы, па-хрысціянску: адпяваў поп, грымеў салют. А тут — пад праліўным дажджом забітых без дамавін апусцілі ў яму, куды наліло вады. Целы патанулі ў жоўтай вадзе, Усплылі шапкі, якія клалі на грудзі забітым. Поп прабубніў колькі хвілін, калі нябожчыкі ляжалі над голымі бярозамі, без кадзіла — яго заліло дажджом, i знік. Не было салюта. Стаялі Залонскі, яшчэ два-тры афіцэры, я ды паўузвода салдат.
Хоць i быў я страшэнна ашаломлены, але ў дзіцячым сэрцы гарэў агеньчык — хацелася ўсім рабіць добрае. У вёсцы, каЛІ паміраў чалавек, усе суседзі рабіліся добрыя, нават тыя, з кім нябожчык сварыўся. А тут жа не адзін чалавек памёр. Даведаўся я, што штабс-капітан рэляцыю на Івана Свірыдавіча напісаў — да вышэйшай узнагароды,— i захацелася парадаваць салдата, бо яшчэ не зусім развеяўся чад i дым у галоўцы маёй. Пайшоў сказаў Івану Свірыдавічу — а ён у адказ мацюком, як абухам. Ляжаў ён у зямлянцы на мокрай саломе, накрыўшы твар мокрым шынялём. Калаціла яго, курчыла. Захварэў чалавек. У шпіталь трэба. Але ў шпіталь яго не завезлі. Пазней даведаўся я, што гэта за хвароба. У ісонтратацы Іван Свірыдавіч закалоў двух немцаў; калі не хочаш, каб цябе нанізалі на штык, мусіш калоць, вайна — машына бязлітасная. Ваяваў чалавек больш за год, бачыў усё — i атакі, i забітых. Але тое, што сам ён, сваімі рукамі, вось гэтак — штыком, забіў людзей, давяло, магчыма, да самай цяжкай хваробы; два дні выварочвала вантробы, ні піць, ні есці не мог, знясілеў, ажно хістаўся, пазелянеў, злосны зрабіўся.
Між іншым, узнагарод за той бой нікому не далі — ні афіцэрам, ні салдатам, хоць там быў сапраўдны гераізм. Ды ў вышэйшага камандавання свае меркаванні. Некаму нешта не спадабалася, дарэмна Залонскі распісваў подзвіг батальёна.
Кончылася маё любаванне славай — апанавалі роспач i смутак, такі смутак, што часам хах;елася скуголіць па-сабачы. Жыццё дома, беднае, у непасільнай працы, здавалася цяпер раем. Ніколі я не казаў такіх ласкавых слоў маці, дзядзьку, бабулі, братам i сестрам, родным i стрыечным. Нават да свайго кульгавага каня звяртаўся я з пяшчотай i прасіў дараваць, што часам у злосці сцябаў яго. Гэта зрабілася маёй малітвай на сон — назваць імёны ўсіх блізкіх. Як мне хацелася да ix! Але — дзіўная рэч — за нейкі месяц франтавога жыцця з'явілася тое, што называецца салдацкай салідарнасцю, душэўнай прысягай — не богу, не цару, не айчыне — людзям, салдатам. Івану Свірыдавічу. Дзеншчыку камандзіра батальёна маўкліваму дзядзьку Яўмену Косаву. I Залонскаму. Можа нават у першую чаргу яму — капітану. Пакінуць гэтых людзей у акопах, у халодных зямлянках, пад абстрэлам, а самому пайсці ў цёплую хату, на печ — гэта ж здрада! Інакш не назавеш. Калі замерзла балота, але не выпаў яшчэ снег, зямля ляжала чорная i ночы былі цёмныя-цёмныя, я падумаў, што дзядзька Ціхан прыйдзе шукаць мяне. Дзядзька ведае ўсё наваколле, як сваю хату, і, безумоўна, здолее перайсці лінію фронту ў такую ноч. Пераканаў сябе, што абавязкова прыйдзе. Чакаў яго — i меў радасць: так хацелася пабачыць роднага чалавека, даведацца, як яны жывуць там без мяне. Але разам i пакутаваў: што скажу, калі дзядзька запатрабуе, каб я пайшоў з ім дадому? Трохі прыйшоў да раўнавагі, калі ўспомніў словы Івана Свірыдавіча, што няма мне туды, за фронт, дарогі: немцы ж, напэўна, маюць газету ca здымкам. Жыла яшчэ дзіцячая наіўнасць, нібы фатаграфія ў газеце так уразаецца кожнаму, хто яе пабачыў, у памяць, што мяне, жывога, адразу ж пазнаюць.