Катруся i цётка Мар'я таксама як бы спалохаліся падпалкоўніка i размовы нашай. Кухарка пачала ўпотай сунуць у кішэні майго шыняля нейкія піражкі. Але я ўспомніў булачку, якую з'еў у першы дзень рэвалюцыі, i гэтае пажаданне Залонскага i рашуча паклаў піражкі назад на стол. Цётка Мар'я заплакала ад крыўды. Катруся таксама слязу пусціла. Сапсаваў нам сустрэчу пан падпалкоўнік.
Катруся дагнала мяне можа за два ці тры кварталы. Як толькі дагнала! I як адважылася! Час быў позпі, i навокал яшчэ дзе-нідзе стралялі.
Схапіла за руку.
— Піліпку, рідны мій. Шчо ты нагаварыў, што ты наробыў, шчо він загадаў не пушчаць цябе більш у дом?
— Хто?
— Севалад Ляксандравіч.
Мяне ашаламіла гэта.
— Нічога я не гаварыў. Ты ж чула, што я сказаў.
— Піліпку, ідзі павініся. Перапрасі. А то не побачыцца нам більш,— яна заплакала.
Шкада мне стала яе. Каб бачыцца са сваёй Катрусяй, я гатовы быў на ўсё. Але ад думкі, што я, веставы Ваенна-рэвалюцыйнага камітэта, павінен пайсці пакланіцца пану, мяне ажно закалаціла ўсяго, i я закрычаў на ўсю зацямнёную халодную піцерскую вуліцу:
— Гад ён! Гад! Каб я пайшоў яго перапрашаць! Завошта? Ды мы ўсю яго панскую хеўру вытурым з дома гэтага. I з маёнтка! Хопіць ім піць нашу кроў!
Катруся яшчэ больш спалохалася.
— Піліпку, шчо цэ ты кажэш? Нэ будэ нам шчасця. Вой, нэ будэ!
— Не бойся, Катруська. Не стане ён на нашай дарозе! Даволі ім панаваць! Цяпер мы вольныя людзі! I я знайду цябе! Дзе хочаш знайду!
I знайшоў. Праз чатыры гады. У дваццаць першым. Вярнуўшыся з польскага фронту.
Леніна я тройчы слухаў пасля той сустрэчы: два разы там жа, у Петраградзе, трэці раз — у Маскве, у дваццатым годзе. Пагаварыць больш не давялося. Але што мяне асабліва ўразіла, што Уладзімір Ільіч не забыўся пра мяне. Тыдні праз два Ільіч спытаў у Антонава-Аўсеенкі, ці паслалі мяне на курсы чырвоных камандзіраў. Антонаў, які ў той дзень сядзеў на тэлефоннай станцыі арыштаваны юнкерамі, не ведаў пра размову Леніна са мной i быў вельмі здзіўлены, пакуль яму таварышы не расказалі пра ўсё падрабязна.
I яшчэ адно з цягам часу ўсё больш уражвала мяне. Тады я, безумоўна, не ўсё ведаў, не ўсё разумеў. A калі пасля вывучаў гісторыю Кастрычніцкай рэвалюцыі, то даведаўся, што той дзень, нядзеля 11 лістапада, быў самы цяжкі, самы крытычны. Ленін, безумоўна, лепш, чым хто іншы, ведаў пра гэта. I як паводзіў сябе! Які спакой! Якая ўпэўненасць! Інтэлігент у даўгім паліто сказаў пра яго: «Адрываецца ад зямлі». Не, ніхто так цвёрда не стаяў на зямлі! I нішто не магло адарваць яго ад зямлі — ад народу!
Генерал змоўк.
Тады толькі я ўбачыў, што Міхасёў «Масквіч» стаіць на Ленінскай вуліцы ў вузкім праездзе паміж дамамі i агароджай сквера. Мякка свяцілі ліхтары. Па тратуары, па скверы гуляла моладзь — апошнія цёплыя вечары. Прайшла шумная група студэнтаў з транзістарам, гучала модная песня:
Только знают люди, что любовь не мода, Что любовь приходит к ним не по заказу, Что любовь уходит, может быть, не сразу.
— А з Залонскім больш не страчаліся? — спытаў Міхась.
— З Залонскім? — страпянуўся Піліп Рыгоравіч,— Меў адну сустрэчу. Праз два гады, у дзевятнаццатым. Мы гналі Дзянікіна. Камісар брыгады Галадушка паклікаў мяне ў штаб i паказаў дакумент, захоплены ў белых. Начальнік контрразведкі дзянікінскай дывізіі Ягашын пісаў камандзіру дывізіі палкоўніку Залонскаму, што ў Купянску, які яны мусяць пакінуць пад націскам чырвоных, у турме сядзяць сорак два чалавекі, якія падазраюцца — толькі падазраюцца! — у спачуванні Саветам. Ягашын пытаўся, што рабіць з арыштаванымі. Цераз усю паперу цякло крывёю — пісалася чырвоным алоўкам — страшнае слова: «Расстраляць!» I подпіс: «Все Залонскнй». Знаёмы подпіс. Мы, чырвонаармейцы, ужо ведалі пра расстрэл гэтых людзей, i ў мяне пацямнела ў вачах ад гневу. Рука сама пацягнулася да шаблі.
Я быў камандзірам эскадрона. Папрасіў камісара дазволіць выйсці ў тыл белых, пашукаць у прыдонскім стэпе штаб дывізіі. Не дазволіў Іван Свірыдавіч. Сказаў, што не можа рызыкаваць лепшым эскадронам з-за галавы аднаго дзянікінскага палкоўніка.
Доўга пасля перад маімі вачамі, у сядле i на прывалах, калыхалася гэтае страшнае чырвонае слова, напісанае рукой чалавека, якога я пэўны час любіў i лічыў другам салдат i бедных людзей.
Больш пра Залонскага я нічога не чуў. Ды i што можна было пачуць пра таго, хто пайшоў супроць народу!
БРАНЯПОЕЗД «ТАВАРЫШ ЛЕНІН»
ПРАЛОГ
Упершыню я пачуў пра гэтыя падзеі гадоў праз дзесяць пасля таго, як яны адбыліся. Мне тады было, можа, якіх сем ці восем гадоў. Пачуў ад маці. Маці ж мая — жанчына зусім непісьменная (пасля ўжо, калі пачаў хадзіць у школу, я навучыў яе трохі чытаць i распісвацца). Уяўленне пра ўсё, што адбывалася нават у яе роднай вёсцы, мела, бадай, такое ж прымітыўнае, як мы, дзеці, бо ніхто яе не вучыў разуменню падзей, што адбываліся навокал, у ix сувязі з тым вялікім, што завецца гісторыяй. Але яе ўласная душэўная рана — боль ад страты брата — была яшчэ свежая, i праз тое, відаць, маці расказвала так, што нас з братам Паўлам гэта моцна хвалявала. Запомнілася на ўсё жыццё, што ў адну з доўгіх зім часцей за ўсё мы прасілі: