"Я разумею не ўсё, пане Шпінэль; шмат што я толькі прадчуваю. Што гэта значыць: "Нават тады я – увесь свет?"
Ён растлумачыў ёй ціха і коратка.
"Але, гэта праўда… Толькі як так атрымліваецца, што Вы так добра тлумачыце, але не можаце сыграць".
Дзіўна, што ў яго не хапіла сілы адказаць на гэтае бяскрыўднае пытанне. Ён зачырванеўся, пацёр рукамі і, нібыта разам з крэслам, заглыбіўся ў самога сябе.
"Гэта рэдка супадае, – нарэшце пакутліва сказаў ён. – Не, іграць я не ўмею… Але працягвайце".
І яны працягвалі ў хмельных спевах містэрыі. Ці памірала калі каханне? Каханне Трыстана? Каханне тваёй і маёй Ізольды? О, выбрыкі смерці ніколі не зачэпяць вечнага! Што для яго магло б памерці, акрамя таго, што перашкаджае нам, што з падманам разлучае з’яднаных? Дзякуючы салодкаму "І" абодвух з’яднала каханне… Калі смерць разарвала яго, то не інакш, як даўшы жыццё аднаму, а другому – смерць. І таямнічы дуэт з’яднаў іх у безыменнай надзеі кахання-смерці, бясконца непадзельнага ахутвання чароўнасцю ночы. Салодкая ноч! Вечная ноч-каханне! Усёахопны край святасці! Хто па-прароцку ўбачыць цябе, як яму тады зноў без страху прачнуцца насустрач пустэльнаму дню? Знішчы ж гэты страх, добрая смерць! Вызвалі цалкам замаркочаных ад неабходнасці прачынання! О нястрымная віхура рытмаў! О радасць метафізічнага пазнання, якая храматычна рвецца ўверх! Як яна захоплівае, як яна адпускае, гэтая асалода, далёкая ад пакут святла, якія разлучаюць? Пяшчотнае жаданне без падману і страху, святое, беспакутнае растварэнне, звышсупакоенае змярканне ў безмежным! Ты – Ізольда, я – Трыстан, больш не Трыстан, больш не Ізольда…
Раптам здарылася штосьці жахлівае. Піяністка перастала граць і завяла руку па-над вачыма, быццам углядаючыся ў цемень, а пан Шпінэль хутка крутнуўся на сваім крэселцы. Заднія дзверы, што вялі ў калідор, раптам адчыніліся, сюды ўвайшла змрочная фігура, абапіраючыся на локаць іншай. Гэта быў кліент з "Айнфрыда", які таксама не змог узяць удзел у саннай экскурсіі, а выкарыстаў гэтую вечаровую гадзіну дзеля свайго звыклага інстынктыўнага і жалобнага шпацыру па ўстанове; гэта была тая самая хворая жанчына, якая пусціла на свет дзевятнаццаць дзяцей і больш не была здольная на ніводную думку, гэта была жонка пастара Гёленраўха ў суправаджэнні мамкі. Не ўздымаючы вачэй, яна прайшла сваімі няўстойлівымі, няўпэўненымі крокамі на заднім плане памяшкання і знікла праз супрацьлеглыя дзверы, моўчкі і не звяртаючы ні на кога ўвагі, прывідна і бессвядома… Усталявалася цішыня.
"Гэта была жонка пастара Гёленраўха", – сказаў ён.
"Праўда, гэта была бедная Гёленраўх", – прамовіла яна. Потым яна перагарнула старонкі і дайграла канец, сыграла смяротную песню Ізольды.
Якімі бясколернымі і чыстымі былі яе вусны і як паглыбіліся цені ў куточках яе вачэй! Над брывом, на яе празрыстым ілбе, выступіла напружана і трывожна бледна-сіняя жылка, яна рабілася ўсё больш выразнаю. Пад яе рухавымі рукамі адбываўся нечуваны ўзлёт, раздзелены ад таго амаль подлага, раптоўнага піянісіма, падобнага да слізгання зямлі пад нагамі і да заглыблення ва ўзнёслае жаданне. Нахлынула празмернасць жахлівага растварэння і ажыццяўлення, паўтарылася ашаламляльнае кіпенне бязмернага задавальнення, і зноў неспатольнага, якое зноў ператваралася ў адліў – здавалася, гатовае выдыхнуцца, зноў уплятала матыў тугі ў сваю гармонію, выдыхала, замірала, заціхала, знікала…
Глыбокая цішыня.
Яны абое прыслухаліся, схілілі галовы набок і слухалі.
"Шаргункі", – сказала яна.
"Гэта сані, – сказаў ён. – Я пайду".
Ён устаў і пайшоў цераз пакой. Каля дзвярэй – там, ззаду – ён спыніўся, павярнуўся і пераступіў неспакойна з нагі на нагу. А потым ён, аддаліўшыся ад яе на пятнаццаць-дваццаць крокаў, укленчыў моўчкі на абодвух каленях. Яго доўгі чорны сурдут распасцёрся на падлозе. Ён склаў далоні каля рота, а яго плечы ў гэты час калаціліся.
А яна сядзела, склаўшы рукі на падоле, нахіліўшыся наперад, адвярнуўшыся ад піяніна, і глядзела на яго. Штосьці няпэўнае і тужлівая ўсмешка былі на яе твары, а вочы ўзіраліся задуменна і напружана ў паўзмрок, гатовыя заплюшчыцца.
Здалёк набліжалася бразганне шаргункоў, шчоўканне пугі і, уперамешку, воклічы чалавечых галасоў.
IX
Гэтая прагулка на санях, пра якую яшчэ доўга ўсе гаварылі, адбылася дваццаць шостага лютага. Дваццаць сёмага, у адзін з адліжных дзён, калі ўсё плыло, капала, булькала, цякло, стан жонкі пана Клётэр’яна быў выдатны. Дваццаць восьмага ў яе паказалася кроў… а-а, нічога значнага; але гэта была кроў. У той самы час яе апанавала слабасць, якой яшчэ ніколі не было, і яна лягла ў пасцель.