– Але ты павінен ведаць: калі Аля яшчэ жывая, яна абавязкова зробіць належнае.
– Ты непапраўны летуценьнік. Ідэаліст, як кажуць філёзафы.
– Тым-сім філёзафам хапае спрыту заставацца чыстымі доўбнямі. Я не летуценьнік і не ідэаліст. Я проста кахаю яе і ведаю, на якія афяры яны мусіць ісьці, каб дапамагчы нашай справе. Нашай агульнай справе…
– Жанка створана для ўцех і для падаўжэньня роду чалавечага. І тое, што пэўныя кабеты паказуюць мужчынскія якасьці, выклікае нядобрыя падозраньні: ці ня чорт у ёй сядзіць.
– Мне лепей ведаць пра ейных чарцей. І я ніколі не згаджуся з думкай, што жонка толькі ярэмны даважак да нашага жыцьця, які дастаецца выпадкам, а катуе пасьлядоўна і дамэтна аж да скону.
– Ты ці сапраўды шчасьлівы, ці проста дурань. Нават цяжка падумаць, як цябе такога ў казакі занесла.
– Бо мусіла занесьці, – ціха сказаў Лявон і на мігі папрасіў дазволу скончыць гутарку і зыйсьці.
9.
Здарэньне на Спаскай вежы, застаўшы зьнячэўку, чыста зьбіла з тропу і жаўнераў-наймітаў, і апалчэнцаў, і проста мяшчан, якія не ваявалі. Бальшыня зь іх разважала-варажыла аб прычынах дзіўнага двубою паноў Жураўскага і Мантгомэры. Цела забітага пана Аляксандра, перанесьлі ў склеп-лядоўню, каб пасьля аблогі пахаваць, як і слушыць двараніну з усімі адпаведнымі пашанотамі. Пана Ёгана даставілі ў дом Красоўскіх, дзе ён кватараваў. Яго ня здолелі выпрастаць і таму пакінулі седзячым. “Выліты апостал Лука”, – здумляўся Красоўскі. І сапраўды згнобленая постаць капітана нагадвала драўляную фігурку сьвятога з грэка-рымскай царквы.
Камандваньне апалчэньнем пераняў зусім юны сотнік Аўсей Пац. Найміцкую залогу на час нядужасьці ротмістра Мантгомэры ўзначаліў першы зь яго заступнікаў[7] паручнік Іштван Заякот. Вырашылі трымацца ранейшае тактыкі, не распачынаючы актыўных дзеяньняў паперад праціўніка. Была глыбокая ноч.
10.
Сьвежае паветра даходзіла да падземнае схованкі марудна. Алюце даводзілася трываць такую нязручную акалічнасьць. Каб выжыць… Калі ўраньні яна заўважыла, што жаўнеры забіраюць Такешу і Анісіфора, стала ясна: “Прыйдуць і па маю душаньку”. Напоўніўшы вадой (з таго самага злашчаснага вядра) біклагу, прыхапіўшы букатку хлеба, Лявоніха пакінула дом. Яна рушыла ў самы аддалены куток свайго падворку – туды, дзе звычайна звальвалася сьмецьце і зьліваліся памыі. Пахла ня кветкамі, але смурод жанчыну зусім не турбаваў. На самым краі сьметніцы, што ўшчыльную прылягаў да плота, пад хлудам месьцілася века, за якім пачынаўся падземны лаз. Ён вёў да досыць вялікіх і разгалінаваных галерэяў, невядома калі збудаваных і забытых усімі месьцічамі. Незадоўга да папярэдняй аблогі ход выпадкова знайшоў Лявон. Муж меркаваў, што недзе мусілі быць падземныя дарогі да Сажа і Гамеюка. Але добра агледзіцца ў блукаходнях яны тады не пасьпелі, адно вызначылі, у якой нішы на выпадак новай злыбяды будзе хавацца Алюта…
Жанчына наракала на нешанацаваньне. Дакарала сябе за тое, што праваліла ўсе мужавы задумы. Папікала ў баязлівасьці. Халодныя сьлёзы пырснулі з вачэй, і яна прыглушана зарумзала ад цяжару собскіх няўдаліц. Пахла зямлёю. Зусім блізка пішчэлі пацукі і мышы. Абараняцца ад падземных жыхароў, а заразом і ад верагодных гасьцей з назем’я, Лявоніха меркавала вялікім нажом – склюдам, што быў прыхаваны ў нішы.
– Госпадзе, – услых прамовіла яна, – што ж я сяджу? Шкуру сваю ашчаджаю, а ўсіх на вырак лёсу спускаю. Так нельга. Няможна. Я ж моцная. Хітрая я. Я многае магу, а ня толькі па-блуднічы прывабліваць мужчын. Трэба выбірацца і шукаць…
– Далёка маладзіца сабралася? – мужчынскі голас у змроку змусіў Алюту скалануцца перш, чым яна сьцяміла, каму ён належыць.
– Лявоне, – нягегла выгукнула яна, падскочыла і пабегла ў цемрадзь.
Цалункі здаваліся бясконцымі. Жанчына не хацела ў тыя імгненьні цікавіцца-пытацца, што ды як. Жадалася ёй узгадаць-прыпомніць мужавы ласкі-пяшчоты. І хоць падземныя пахі вымагалі чакаць лепшага, а паветра ставала чуць на чуць, Алюта ціхмяна сказала: “Ты павінен зрабіць гэта. А потым хай зноўку будзе вайна”. Сказаўшы яна павярнулася да мужа сьпінай і падалася тулавам уперад, прыклаўшы далоні да прахалоднай земляной сьцяны…
11.
У горадзе дваццаць чалавек напружана чакалі таемнага загаду аб помачы казацкаму войску. Частка іх, зь ліку апалчэнцаў, патанала ў трывожных сумневах. Яны меліся выконваць распараджэньні пана Жураўскага. Толькі ён трымаў у галаве ўвесь рэестар дзеяньняў апалчэнцаў, верных казацкай справе. Але камандзір загінуў. Паліты вадой порах высыхаў. Заставалася толькі спадзявацца на нешта яшчэ. Спадзявацца, нібыта на чараўніцтва. Чакаць, быццам зыркую зорку, што прадкажа перамогу над уласнымі суродзічамі, зь якімі так цяжка было жыць у адным гаспадарстве.