*
Што там, у нас саміх, у глыбінях нашай свядомасці: якія містэрыі адбываюцца, якія рэкі цякуць, якія віры віруюць?.. Незразумелая патаемная сувязь паміж жыццём чалавека і тымі глыбінямі, пра якія часам сведчаць сны. I, магчыма, якраз у гэтым сакрэт мастакоўскай самабыт-насці - каб характар творчасці адпавядаў характару тваіх сноў.
*
Традыцыя наследуе супрацьстаючы і супрацьдзейніча-ючы. Без гэтага с у п р а ц ь яна апынаецца толькі перайманнем, і самае большае, чаго яна можа дасягнуць,— паўтарыць папярэдняе.
Суадносіны традыцыі і наватарства знаходзяцца ў творы ў гэтакай жа непарыўнасці, як яго змест і форма.
*
Адзін дужа грунтоўны пісьменнік павучаў, выступаючы, маладзейшых: літаратура — гэта бег на доўгую дыстанцыю, важна не тое, як хто пачынае і як прадаўжае, а хто з якім вынікам прыходзіць да фінішу.
Можна было здагадвацца, што сабе ён запланаваў дыстанцыю ледзь не марафонскую і ўжо недзе расставіў «этапныя» вехі на ёй... I толькі адно заставалася незразумелым: навошта ўсе гэтыя дыстанцыі, усе гэтыя марафоны, усё гэта беганне, калі сутнасць у выніку. Дзе вынік — там і фініш.
*
Купалаўскі прарок з аднайменнага верша вясткуе і прапаведуе «я к ш а л ё н ы». Прарокі не памятаюць. Яны гавораць не сваё, не ад сябе. Памяць — набытак асобы.
*
Той «утрапёны» ген, які прымушае вугроў падавацца на нераст у неймавернае вандраванне — праз тысячу водаў — у сваё мора, у сваё лонвішча, ген, які размыкае замкнёнае — час... Як не стае яго ў нашых разумных, пісьменных, правільных вершах?..
*
Не толькі паняцце ўцелясняецца ў слова, але і наадварот — слова здабывае паняцце. Як вакол электрода, устаўленага ў вадкасць, збіраюцца малекулы рэчываў, так і тут: слова, назваўшыся, арэчаўляецца сэнсам, значэннем. Слова кліча — сэнс адгукаецца.
Гукавая творчасць «завумнікаў».
Дапаняцційны сэнс замоў.
*
Верш гаворыць пра тое нешта, чым з'яўляецца ён сам.
*
У мастацтве супадаюць надзвычайная выпадковасць і надзвычайная заканамернасць. Твор рэальны настолькі, наколькі поўна спалучаны ў ім абодва пачаткі — наколькі ён спасцігальна-неспасціжны.
*
«Лінейны» верш: радок за радком, страфа за страфой, калі наступнае вынікае з папярэдняга, а папярэдняе прадоўжваецца ў наступным... Мабыць, гэта не самая плённая арганізацыя верша. Калі б такім — «лінейным» — чынам арганізоўваліся сучасныя пакаленні камп'ютэраў, іхнія ячэйкі займалі б ледзь не цэлыя гарады.
«Цэнтральнае» пісьмо — наступны крок: надзвычай узрастае змястоўнасць і ёмістасць тэксту, перагаворваюц-ца і ўзаемадзейнічаюць паміж сабою не толькі суседнія радкі і словы, але і далёкія, гусцеюць валокны сувязяў і асацыяцый, а сам верш становіцца асяродкам, дзе час мі-нулы, цяперашні і будучы існуе нераз'яднана і дзе «рэкі могуць цячы наўпроць».
У гэтым выпадку чытач сапраўды сааўтар, яму прапануецца замкнуць тэкст сабою, стаць тым, кім ён і мусіць быць,— цэнтрам твора.
*
У вершы мова становіцца кампанентам верша, і тое, якая яна — санскрыт, альбо латынь, альбо нейкі малавядо-мы дыялект,— бадай для самога (!) верша неістотна.
*
Як па чалавечых руках, вобліку, паставе можна пазнаць, чым гэты чалавек займаецца, так адны і тыя ж словы ў залежнасці ад таго, у якім тэксце знаходзяцца, выконваюць розныя рабо-ты: аратыя, звездары, кавалі...
Слова Багушэвіча і Багдановіча.
Слова «Новай зямлі» і «Сну на кургане».
*
Усялякая з'яважывіцца адкрытасцю, павернутасцю да цэласнасці, да жыцця; яна — частка, але частка цэласнасці, і дзякуючы гэтаму яна адчувае, дзейнічае, спасцігае, асэнсоўвае.
У адваротным выпадку — краі: самаабагаўленне і самапрыніжэнне.
*
Гаворым на мове, якой не разумеем. Разумеем толькі верхні пласт мовы, але сама мова як бы замкнёная, «скрытая», не ўдзельнічае ў гаворцы.
Слова мае моц уздзейнічаць, пераўтвараць.
«Я открою тебе сокровенное слово» — назва зборніка паэзіі старажытнага Вавілона і Асірыі.
Магічная, «замоўная» падаснова мовы.
I Багушэвіч, і Купала намагаюцца авалодаць такім магічным словам (словам-дзеяннем, словам-справай) і тужаць, што не ўдаецца. Многія іхнія вершы і ўзніклі як прага яго і парыванне да яго.
Яно, гэтае недасяжнае слова, і было ўнутраным зместам і стымулам усёй адраджэнцкай беларускай паэзіі, было яе заклятай чароўнай папараць-кветкай.
*
Як некалі, шукаючы золата, адкідалі і срэбра, і плаціну, і іншыя каштоўныя металы, ці не адбываецца так і ў мастацтве, ці не адкідаецца дзеля агулынапрынятага, дзеля знаёмагг і звычнага нешта істотнае?