А ў Брэсце, на мяжы з Польшчай, Мікалай загадаў будаваць новую крэпасць.
У 1836 годзе ў яе фундамент быў закладзены першы камень. Амаль шэсць гадоў майстры і рабочыя з усіх куткоў Расійскай імперыі ўзводзілі Брэсцкую крэпасць.
Яе цэнтральнае ўмацаванне называлася Цытадэллю. З усіх бакоў Цытадэль амывалі рэкі, якія абаранялі падыходы да крэпасці. Больш за 500 каменных казематаў былі ўмацаваныя высокімі мурамі таўшчынёю да двух метраў. Гарнізон крэпасці мог налічваць дваццаць пяць тысяч чалавек.
У сваёй гісторыі Брэсцкая крэпасць не аднойчы вытрымлівала аблогу. Самыя вядомыя адбыліся ўжо ў ХХ стагоддзі: у 1939 і 1941 гадах.
Найлепш захавалася паштовая станцыя ў Няхачаве – на скрыжаванні дарог на Івацэвічы і Косава. Косава – самы маленькі горад у Беларусі. Сёння тут жыве меней за тры тысячы жыхароў. Але мястэчка мае надзвычай багатую гісторыю.
Косаву ўжо больш за паўтысячы гадоў. Аднак толькі ў ХІХ стагоддзі мястэчка па-сапраўднаму расквітнела. Яго ўласнік пабудаваў палац, прыгажэйшага за які на Брэстчыне няма!
Некалькі гадоў майстры будавалі сцены. Акуратна клалі цаглінку да цаглінкі, вымуроўвалі аркі, вежы і байніцы. Белы палац, быццам птушка, залунаў над зямлёю. Колькі прыгожых баляў адбылося ў ім!
Але хутка ўсё змянілася. Дні росквіту і славы змяніліся гадамі заняпаду. Косава з наваколлем не аднойчы пераходзіла з рук у рукі. Нашчадак першага гаспадара прайграў іх купцу. Той удвая даражэй прадаў палац рускай княгіне, а тая, у сваю чаргу, – нямецкаму прынцу. Але і прынц не ўтрымаў Косава, перадаўшы яго дзяржаве. Канчаткова палац спустошылі сусветныя вайны.
Шматлікіх падарожнікаў, што ехалі праз Брэстчыну, чакалі тут невясёлыя малюнкі, тужлівыя матывы.
Прыгожы, багаты і маляўнічы край, але колькі разоў войны руйнавалі яго замкі, палацы паркі...
Цудоўны край, але не вольны ў ім чалавек. Цяжкое прыгоннае права, быццам кайданы, скавала рукі-ногі.
1. Чаму Касцюшка не згадзіўся супрацоўнічаць з імператарамі Напалеонам і Аляксандрам?
2. У 2005 годзе “Дуга Струве” была ўзятая пад ахову міжнароднай арганізацыяй ЮНЕСКА. Цяпер яна лічыцца самым доўгім помнікам на Зямлі! Якая працягласць дугі?
3. Назаві вядомых дзеячоў палітыкі і культуры, якія наведвалі ў ХІХ стагоддзі Брэст.
4. У якіх гарадах і краінах пабываў наш земляк Юльян Нямцэвіч?
5. Раскажы, якім жыццём жыла “Варшаўка”?
6. Калі і навошта будавалі Брэсцкую крэпасць?
7. Што ты даведаўся пра Косаўскі палац?
17. “СЛАВА ПЕРАМОЖАНЫМ”
Узімку 1861 года тлумна было ў царкве. Нават з самых далёкіх вёсак спяшаліся сюды сяляне. Быццам бліскавіца, разляцелася чутка: сёння ў храме абвесцяць царскі ўказ пра вызваленне!
Стагоддзямі гібелі сяляне пад прыгонным ярмом. Працавалі на зямлі, а зямлі не мелі. Працавалі з раніцы да ночы, жылі па сонейку, потам і крывёю плацілі, каб на палетках быў ураджай, а ўзнагароды амаль не мелі. Памешчыкі сваволілі, пагарджалі сваімі прыгоннымі. Бывала такое, што і гандлявалі, як быдлам. Нават у газетах аб’явы пісалі: “Прадаюцца сялянка-майстрыха, мужык-каваль ды хлопчык-пастушок”. Вось як даўней бывала: хлопчыкамі і дзяўчынкамі гандлявалі!
Таму не дзіўна, што цяпер гэтак тлумна ў царкве: чакаюць людзі вольную. І дачакаліся. Выйшаў наперад прыстаў – высокі паліцэйскі чын, важна вус пакруціў ды паперкаю затрос над галавою:
– Слухайце ўсе цара-бацюхны ўказ: цяпер вы не халопы, а вольныя людзі! Ідзіце, з Богам, па хатах.
Прыціхлі сяляне, але стаяць, не разыходзяцца. Турбуе іх адно важнае пытанне. Толькі ніхто не рашаецца яго задаць. Нарэшце самы смелы выгукнуў:
– А зямлі, зямлі колькі нам дадуць? Селяніну без зямлі ніяк нельга…
– І зямля вам будзе. Але за яе трэба будзе пяцьдзесят гадоў памешчыку плаціць. Калі даўгі яму сплоціце, тады будзе вам зямля ў вечнае карыстанне.
Зашумеў сялянскі натоўп, распраміліся плечы, стомленыя цяжкой працай. Сціснуліся мазолістыя рукі ў кулакі. І выгукнуў самы смелы:
– Вось вам воля вольная, браты! Памешчыкі царскі ўказ выкралі, схавалі, свой напісалі, каб і далей тры скуры з мужыка лупіць! Узнімайцеся, не маўчыце!..
Прыстаў аж падскочыў на месцы, затрос кулакамі:
– Гэта ж бунт! Супраць цара мяцеж! Усіх у Сібіры згнаю, на руднікі сашлю.