Па рацэ — па лёдзе — бегла ліса: коўзалася — знаць па следзе.
На снезе ля куп'я — сляды дзікоў. Тыя падышлі да ракі, здрабяжылі снег і вярнуліся назад, у кут.
Цямнелася. Ёй хацелася плакаць, хацелася вярнуцца дамоў. Яна доўга стаяла, пачынаючы мерзці. Падгіналіся разамлелыя ногі, хацелася сесці, марыў сон. І тады яна знянацку ўбачыла аленяў. Глядзела на іх і не верыла сабе.
— Мае алені... Цяля, цяля-я... — паклікала яна.
Алені выйшлі з расцяробу, што вёў з пасекі ад Высокага Берага, і падаліся пад Старыя Вольхі. Іх было толькі трое. За бязрогай маці бегла двое малых.
«Дзе ж рагаты?»
Ірка стаяла і доўга клікала яго, пасля пусцілася следам за імі. Яны ўбачылі яе і сталі ўцякаць. Яна зноў пачала іх клікаць. Яны тады выбеглі на балота і пусціліся берагам ля ракі. Ёй было здалося, што яны спыніліся і чакаюць яе; яна тады забывалася, што цяжка дыхаць, бегучы, што баляць у каленях ногі, што трэба было адшпіліць ля шыі гузік — ён вунь як душыць, і бегла, бегла. У зашыйку, ля кустоў, трапіўся глыбокі снег, грузлі лыжы, правальваліся кійкі аж недзе на той свет — яна зноў узяла іх пад паху.
Алені беглі адзін за адным, як і кожны вечар. Яе алені. Дзе ж рагаты? Ён зараз выскачыць ім напярэймы, заверне і пагоніць назад, у самы кут Бярэзаўца, дзе стажок... Хутчэй бы ён выбег, Ірка не можа так спяшыць — задыхаецца.
Цямнелася хутка. У небе загарэліся зоркі, дрыготкія-дрыготкія і — зялёныя. Алені ўжо зліваліся ў адну цёмную пляму, стаялі на адным месцы, як куст, пасля разбягаліся і зноў беглі адзін за адным. Здавалася, што наперадзе бабы нясуць за плячыма вязкі з сенам, спыняюцца, кладуць іх на зямлю, каб адпачыць, пасля паддаюць адна адной і — бягуць. Бягуць па такім балоце...
Тады Ірка зноў паклікала. Яна баялася, каб не згубіць аленяў. Яны збягуць. Збягуць у Аўгустоўскія лясы. А можа, рагаты збег ужо туды, кінуўшы сваіх? Рагаты — добры, ён не збяжыць. Толькі чым яна цяпер пакорміць яго?
Ёй часам здавалася, што ён сам бяжыць наперадзе, уцякае ад яе. Яна тады спынялася і клікала — моцна, на ўсе грудзі.
Аленяў было толькі трое, і яны блізка былі ад яе. Яна дагоніць іх, ёй бы толькі дагнаць, а там яна заверне іх сама ў Бярэзавец.
Ірка хрыпла і не магла больш крычаць.
Горка стала ў роце. Неба пачало рабіцца зялёным-зялёным...
Вунь ужо Старыя Вольхі. Гэта ж далёка ад дому, думае яна.
Наперадзе ўжо згіналася і закідала на плечы вязку сена толькі адна баба і рабілася ўсё меншая і меншая. Пасля раптам вязка ўпала ў яе з плячэй і рассыпалася. Па белым балоце пабеглі маленькія алені. Многа-многа... Усё поле ўкрылі... І ўсе рагатыя, сівыя, у чорныя плямы...
Ірка пачула, як яе нешта душыць, сціскаючы горла. Пракляты гузік, не адшпіліла. Яна выпусціла кійкі і хацела зняць з галавы шапку, каб можна было адвязаць рагі ў хустцы. Але рукі не слухаліся. Падвярнула раптам пад грудзі і моцна-моцна стукнула ў галаву.
Па полі пабеглі зялёныя алені.
Ірка ўпала на снег.
Ноччу, калі ўжо ўзышоў злізаны месяц, Ірку знайшоў тата. Ён прыйшоў у Старыя Вольхі па следзе, пазнаў лыжы. Ірка была жывая. Прынёсшы дамоў перад сабой, ён доўга адціраў яе снегам.
Усю ноч Ірка кідалася спрасоння, блузніла — гарачая, не падступіцца, — і клікала сваіх аленяў.
Назаўтра, чуць святок, Андрэй пабег у вёску, каб паехаць па доктара.
У Іркі было запаленне лёгкіх.
1962
Бежанка
Іх звалі бежанцамі. Паявіліся яны ў нас перад канцом вайны, у сорак трэцім годзе ўвосень. Шапталі ў вёсцы, што гэта паліцэйскія сем'і, якія баяцца нашых і ратуюцца, падаючыся на захад, далей ад фронту; гаварылі, што немцы проста эвакуіравалі іх з Браншчыны, адступаючы і гонячы ўсіх перад сабой; казалі яшчэ, што гэта толькі голыя, галодныя і бяздомныя людзі, якіх багата было вайной і якія, бадзяючыся па свеце, прыблукалі нарэшце ў наш кут.
Аселі яны ў Сушняках, можа, не дабраўшыся да нашай вёскі праз гразь на грэблі. Было іх тры сям'і. Дзве пасля нешта незалюбілі Сушнякоў і зімой падаліся шашою далей на захад са сваімі хатулькамі.
Асталіся толькі Барабанавы, дзве пажылыя, змардаваныя жанчыны — сёстры. Адна з іх была з дачкою Валяй.
Валю я за вайну бачыў толькі адзін раз, калі немцы бамбілі Сушнякі і нашы Ельнікі і калі абедзве вёскі, не чакаючы такога ліха, сыпанулі да ракі ў альшэўнік. Валя з маці не пабеглі, як усе, яны ўпалі нічком на дзядзінцы недалёка ад могілак за вёскай, дзе іх засталі самалёты, і калі мы вярталіся назад, яны сядзелі ўпобачкі і пра нешта ціха гаварылі. Прыйшоўшы з-пад фронту, яны не баяліся бамбёжкі.