Валю я тады бачыў здалёку, не разгледзеў і не запомніў.
Жылі Барабанавы спачатку ў адзінокай старой Сымоніхі, пасля перайшлі да Жардэцкіх — на самы канец вёскі пад нашы Ельнікі. Сымоніха не магла адна пракарміць трох чалавек, а ў Барабанавых з сабой толькі таго і было, што лахманы на плячах ды рукі. Жанчыны, каб пражыць, не стыкаліся ніколі дома — шылі ў каго, мялі лён, а то і пралі кудзелю: людзі ў вайну жылі, як хто ўмеў і як хто мог.
Жардэцкія ж раптам разбагацелі, калі з немцамі вярнуўся сам гаспадар, якога судзілі за кражу.
Вярнуўшыся, Жардэцкі не пайшоў ні ў паліцыю, ні ў партызаны, а з сынам пачаў карчаваць пасеку. Яму трэба былі рукі, і ён узяў у хату Барабанавых.
Так і жылі ў Сушняках у Жардэцкіх Барабанавы, аж пакуль не прыйшлі нашы.
Ніхто не ведаў чаму, але да сябе дамоў яны не спяшаліся. Зноў у вёсцы пра іх пачалі гаварыць благое («Дурная тая птушка, якой сваё гняздо няміла»), не даючы веры, што ад іхняга сяла нават вуголля не асталося. Але Барабанавы ні на кога не злавалі, з усімі былі ветлівыя і заўсёды віталіся, чаго ні ў Сушняках, ні ў нашых Ельніках не было ў модзе.
Я неўзлюбіў Пецю Жардэцкага яшчэ да вайны, калі мы хадзілі ў школу і ён загадваў насіць яго кнігі. Можа б, мы з ім ніколі і не спаткаліся больш на дарозе, калі б яму, васемнаццацігадоваму бамбізе, не захацелася вучыцца і ён разам з малымі не пайшоў у шосты клас. Школу ён быў ужо кінуў — за два гады перад вайной, калі пасадзілі бацьку. Яго ні на якім ланцугу тады не змаглі зацягнуць у Грыневічы, дзе была школа, — ні старшыня сельсавета, ні настаўнікі. Не бацькава віна была прычына — гультай знайшоў зачэпку, каб закінуць «арыхмеціку»: быў тупы.
— М-муха, мазгі сушыць. Кароста ад яе на лбе выступіць...
«Мухай» ён зваў не толькі арыфметыку: гэта слова было ў яго заўсёды напаяўку.
Ён быў на тры гады старэй за Валю, але яны пасля вайны пайшлі ў адзін клас.
За Валяй ён поўзаў усюды, не спускаючы з яе вачэй: відаць, дзеля гэтага пайшоў зноў і вучыцца. Спачатку ён на ўсіх, хто быў бліжэй да Валі, глядзеў здаля, пасля стаў адпіхаць і нарэшце перасеў ад грубкі з задняй парты ледзь не наперад — да Валі.
Але толькі на адзін дзень: яго назаўтра ж адсадзілі на заднюю парту, аднаго — на ім на ўроках аж скура гарэла.
Валя была невысокая, чорнавалосая, свае дзве тоўстыя касы яна заўсёды перакідала на грудзі. Вочы ў яе былі чорныя і блішчалі. Яны ў яе, мусіць, балелі і слязіліся. Яна яшчэ смяялася, ціха, нясмела, але доўга. Закіне галаву, як маладое бусляня на гняздзе, і смяецца, аж пакуль яе хто не пачне тузаць за косы. Смяялася яна і на перапынках, і на ўроках, — забывалася. Але яе ўсе любілі. Яна, як і яе маці, была прыветная з усімі, з кожным дружыла і добра вучылася. Толькі Пеці Жардэцкага яна ніколі не кратала. Невядома, як яны былі між сабой дома, Валя ж пражыла ў Жардэцкіх цэлы год, але пра тое ніхто не ведаў, бо нідзе не гаварылі. Калі Пеця браў яе кнігі ці сшыткі, яна давала яму адразу: няважна — перапісаць ці толькі паглядзець. Яна не шкадавала, але ніколі з ім не гаварыла.
Мы вучыліся ў чацвёртым класе. Школа ў Грыневічах была ў даўнейшым панскім двары — новую спалілі немцы, — цёмная, з вузкімі класамі і козламі замест парт. Наш чацвёрты быў у самым апошнім вузкім пакоі, і мы заўсёды на перапынках бегалі праз шосты клас, абыходзячы здалёку Пецю Жардэцкага, які з лінейкай стаяў у дзвярах і хвастаў па нашых стрыжаных галовах. З ім мы не гаварылі, як і Валя.
Але Валі ён не чапаў, а з нас на дарозе віў вяроўкі: настаўнікам жаліцца на сябе ён забараніў, — гразіў расшчапіць галаву.
Ад Сушнякоў у Грыневічы трэба было ісці кіламетры з чатыры па густым ельніку, які рос у нізкіх лагах, дзе заўсёды стаяла вада.
З Ельнікаў нас хадзіла чатыры хлапчукі, усе ў чацвёрты клас; ля Сушнякоў далучаліся Валя з Пецем Жардэцкім, і мы ўшасцёх ішлі праз лагі ў «другую змену». Увосень, калі мы вярталіся дадому, заўсёды нам цямнела ў ельніку, і калі б не Пеця, мы баяліся б. Але Пеця, бачачы, што мы азіраемся па кустах, выпростваўся, разгінаў свае шырокія ў кажуху плечы і знарок ступаў паволі, як бык ад ракі, напіўшыся вады. У вачах у яго тады і праўда было нешта бычынае: яны цьмяна паблісквалі ў цемнаце, як зацягнутыя дымам. І тады ён рагатаў на ўвесь лог:
— А-а-а... Муха! Выдатнікі!.. Ану, падхапіце мой чамадан. Я паддам вам смеласці.
Ён даваў нам свой чамадан каторы ўжо раз, і мы неслі яго — вялікі, з белай фанеры, якая, відаць, збольшага была прыбіта, бо цвікі рвалі штаны.
— Не хныч! Матка новыя паш'ёць і старыя падаб'ёць, — рагатаў ён сам сабе.
Чамадан быў цяжкі: напакаваны асінавай шчапой. Пасля вайны не было ні сшыткаў, ні паперы, і ў першыя дні, калі пайшлі ў школу, мы пісалі на шчапе. Лепш за ўсё было пісаць на асінавай: яна белая-белая, як папера, і адмывалася, не тое што сасновая — рашыў задачу, занёс у школу і выкідай у печ. Толькі асінавай шчапы цяжка было дастаць, як і любой. Але Пеця даставаў. Яна ляжала ў хлеве ў Сымоніхі, пад сенам. Сымоніха пры немцах пачала перакрываць хату і не кончыла: не хапіла дроту на цвікі. Шчапу яна берагла, але ж ад Пеці Жардэцкага нічога нельга было ўпільнаваць: кожны дзень у яго быў поўны чамаданчык шчапы.