Пецю Жардэцкага мы пакінулі на гарушцы, — ён пайшоў у Сушнякі не гародамі, як заўсёды да сваёй хаты, а яму нечага захацелася пайсці цераз усю вёску.
Мы яшчэ не сагрэліся пасля седні ў ельніку, і цяпер у нас ні ў кога не трапляў зуб на зуб.
Зноў паваліў снег і ўсхадзіўся вецер. Сухі, калючы. Адлігу, мусіць, скруціла. Пасля апагодзілася; далёка над галавой за белымі хмарамі зноў пабег месяц, ля яго блішчаў вялізны круг — на вецер; пад нагамі пачынаў шорхаць снег — падмарожвала.
У Сушняках ва ўсіх гарэлі агні. Вецер нёс дым: пахла падгарэлай бульбай і смаллю.
Брахаў не сціхаючы сабака, звінелі ў некага ля студні пустыя вёдры.
Ад Сушнякоў трэба было падымацца дарогай да могілак па чыстым полі. Замяло. Мы ішлі адзін за адным, як галодныя гусі, ледзь цягнучы свае палатняныя торбачкі з кнігамі. У мяне былі адталі ў ельніку чаравікі і цяпер зноў змярзаліся, стукаючы адзін аб адзін, як капыты, калі я спатыкаўся. Я не чуў на нагах пальцаў.
За нашымі Ельнікамі завылі ваўкі, — нам здалося, што ля могілак. Добра, што на горцы, дзе да вайны была школа, нас дагнаў начальнік леспрамгасаўскага ўчастка і забраў усіх на вазок. Начальнік быў у такім кажусе, як Пеця Жардэцкі. Мне ён даў у рукі лейцы і загадаў паганяць каня, каб я грэўся, бо, едучы, магу зусім акалець. Ён слухаў разам з намі воўчыя песні і расказваў, як учора ноччу конюх у іх на ўчастку з кладоўкі праз акно аблажыў аднаго старога канятніка. Цмокаў усё губамі і гаварыў, што звяры абнаглелі зусім і каб мы без агню не хадзілі больш поначы.
Я паганяў каня і не слухаў, як вылі ваўкі і як гаварыў не сціхаючы начальнік участка. Я думаў пра Валю. Яна стаяла ўвесь час перад вачыма: смуглая, у сваёй маленькай цюбецеечцы, якую насіла ў класе, з чорнымі доўгімі косамі на грудзях, вясёлая і ціхая...
Мы ўз'ехалі на грэблю. За кустамі паказаліся агні з нашых Ельнікаў.
За мастом начальнік участка сагнаў нас з саней, каб мы не «пакачанелі», і хлыснуў лейчыной каня. Нам не хацелася злазіць. У нас не гнуліся ногі, але вылі ваўкі — і мы пусціліся даганяць сані. Беглі аж праз усю грэблю.
Праз тыдзень пачаліся вялікія маразы, і нас распусцілі. Маразы пяклі тады цэлы тыдзень. На дварэ было ціха-ціха, трашчалі толькі зрубы ў студнях. Усё наўкола аб'інела — хаты, платы, дрэвы. З комінаў увесь дзень валілі дымы і ў нашых Ельніках і ў Сушняках; у такія маразы было холадна ў хатах. Мерзла ў хлявах жывёла і бульба ў выстопках.
Калі адпусціла, мы зноў пайшлі ў школу. Дарога за тыдзень была расцёрта і блішчала на сонцы — леспрамгасаўцы маразамі вазілі з Грыневіч на ўчастак сена, — і па ёй было лёгка бегчы. Мы былі рады: не трэба мясіць цалік.
У Сушняках да нас не далучыліся ні Пеця Жардэцкі, ні Валя, і мы ішлі ў Грыневічы сваёй кампаніяй.
Пеця Жардэцкі, кінуўшы школу, паехаў маразамі ў Данбас на шахты.
Пра гэта нам сказалі ў школе. І вечарам мы ішлі дамоў адны, не баючыся без страшэйкі. Дарога была выслізганая палазамі, і мы, коўзаючыся, беглі і беглі адзін за адным.
Пасля маразоў не пайшла ў школу і Валя. Не было яе тры дні запар.
Дырэктар напісаў запіску і папрасіў мяне па дарозе перадаць Валінай маці.
Да Жардэцкіх я ішоў першы раз, але мяне не пусцілі ў хату.
На ганак выбегла старая Жардэцкая, зірнула на мяне, кальнуўшы вачыма, схапіла запіску з рукі, нічога не сказаўшы, зачынілася ў сенцах — запёрла за сабой дзверы.
Я стаяў на двары: хацелася хоць у каго запытацца, дзе Валя.
Валя больш не хадзіла з намі ў школу: казалі, паехала з маці і цёткай да сябе на Браншчыну, — прыйшло ад Валінага бацькі пісьмо.
Валі больш я не бачыў. Усё чакаў — яна прыедзе некалі яшчэ раз у Грыневічы: па даведку, што вучылася ў шостым класе. Але яна не прыехала.
Бежанка збегла... Я ўспомніў, што Валю ніколі не назваў бежанкай. Пачуў, што мне нечага не хапае і ў школе, і дома, што я згубіў нешта назаўсёды.
1962
Танцы
Ён доўга ляжаў з расплюшчанымі вачыма, глядзеў у закураную ўгары ля коміна столь і ніяк не мог даўмецца, чаму над ім шуміць лес... Шуміць, як бы сабраліся з усяго канца вёскі бабы і шэпчуць над вухам.