У небе заміргалі зоркі: пацямнела. Маладзік апусціўся на самы лес, пачырванеў, — на дарозе ад яго ўжо не мігцеў сыры бляск.
Зноў рабілася холадна, пасля цяпла падскочылі дрыжыкі, і, калі ён нацягваў на пальцы рукавіцы, пачуў, як трасуцца рукі. Нанава браў мароз — ад яго не было спасу. У лесе ён ціснуў, як у вялікай парожняй пуні.
У незакрытыя аўчынай шчокі пякло, як прыскам, — шчокі сталі шорсткія, і ён думаў, што яны патрэскаліся, — смылеў пад рукавіцай нацёрты нос: пачынаў балець. Мерзлі пальцы ў рукавіцах; заходзіла ў ногі.
Трашчалі дрэвы — сухастой, які ў познюю восень у дажджы, відаць, глыбока намок. Мароз прабіраў наскрозь усё жывое: каня, сосны, чалавека і зямлю. Снег хрумсцеў пад капытамі і палазамі, — здавалася, ад марозу ён пераціраўся на жвір.
У вачах у яго, Ратушняка, раптам стаў Сямён Калінавіч: шырокі, як шафа, у накінутым на плечы кароткім кажусе. Прыхінуўся ў канторы да грубкі, нагнуў нізка — аж да дзвярэй — галаву: грэе плечы і студзіць лысіну. Ён падумаў тады, што дарога блішчала ад маладзіка, як лысіна Сямёна Калінавіча ад агню ў канторы...
Сямён Калінавіч не вінаваты, хоць і пагнаў нанач: яго, Ратушняка, ніхто б не змусіў паехаць, калі б ён сам не наважыў...
І тады падумалася, што вінаваты ёсць, што ён недзе спіць у такую пару ў некага на падлозе, уткнуўшыся носам у падкінутую пад галаву і нагрэтую ў запечку фуфайку. І фуфайка недзе ад яго прасмярдзела гарам, і ў хаце дыхаць няма чым, хоць ты задушыся... І ляжыць ён, не раздзеты і не разуты, нават боты з ног не сцягнуў; мокры ад расталага ў цяпле снегу, не мыты суткамі, — ад таго, як запіў...
Ён стаў успамінаць яго, гэтага чалавека, на якім цяпер, здавалася, для ўсяго Мсціжаўскага леспрамгаса свет клінам сышоўся, і не мог. Здаецца, маленькі, дробны з твару і цёмны; здаецца, гадоў яму за трыццаць, не меней; здаецца, шырокі, круглы, жорсткі мужчынскі твар, цёмная і лысаватая галава, кароценькі кажушок на фуфайцы і старая, вынашаная, памытая і зноў выпацканая — гэты раз ужо ў мазут, — халодная для такога марозу салдацкая шапка-вушанка з паднятымі ўверх вушамі і завязанымі на сляпы вузел кароткімі, скручанымі з тасьмы матузкамі...
Помніў гэта, а чалавека жывога ўспомніць не мог...
Сцежкі звялі іх першы раз летась, пад восень.
Машыны тады сталі за Малінаўкай у лесе — на новай дарозе цераз балота. Новай дарогай ад самай вясны тралявалі дрэва з Яськавага балота праз Баброва на бераг да Дзвінасы. Ішла сасна ў абхват, чырвоная, што цэгла, ад смалы — на Яськавым балоце не было падсочкі; елка, тоўстая ў камлі, не сцягнуць пілой і белая, як сыр; асіна, старая, зверху ўся ў сівым імху і тоўстай кары, як на дубе, а ўсярэдзіне з чорным дуплом: перастаяла за вайну на пні; клён, прамы, доўгі — на ўвесь прычэп ад дышля да кабіны: ад яго пахла квасам на ўсё Яськава балота; ішоў дуб, старасвецкі — на яго не хапала пілы, — выгінасты, каржакаваты, з буграмі і счарнелы ў камлі...
Цвёрды, што камень, і цяжкі, як жалеза, ён гнуў у дугу чыгунныя рэйкі на прычэпах, рваў ланцугі, якімі перамотвалі яго; на паваротах, дастаючы камлі ў газагенаў да кабіны, ён плюшчыў, зрываючы з месца, печы і крышыў скрыні, у якіх ляжала чурка — шафёрскі запас на ўвесь дзень. Пад дубам асядалі колы, вязнучы ў лесе ў сіпак; пад ім угіналася на Яськавым балоце на дарозе зямля.
Дуб шафёры бралі на «чугрэі» з боем... Пасля дажджу ў газагенаў забівала глеем пакрышкі — яны аблепліваліся і слізгалі па мокрай зямлі; маторы напіналіся, аж рваліся ад звону, і не цягнулі.
Машыны стаялі на дарозе з дубам, — уся змена, — сем машын. На Баброва праехаў толькі адзін Рэва на сваім ЗІСе на бензіне — паехаў пярэдні. За ім, высунуўшы з кабіны галаву, азіраючыся назад на колы, доўга крычаў на ўвесь лес, «рваў» свой «чугрэй» Петражыцкі. Рваў цэлую раніцу, ад самага балота, аж пакуль не сеў...
Мінуўшы масток — масток раскінулі, бо на гружанай машыне па ім усё роўна не паедзеш, ехалі проста ў крыніцу, закінуўшы яе дрыўмі-метрамі, — Петражыцкі стаў, загарадзіўшы дарогу. У кабіну да яго злазілі, сабраўшыся, усе шафёры. Ні ў кога матор не пацягнуў — не ўзяў з месца. Колы круціліся ў ямах, лезучы ў зямлю. Задняя вось лягла на гразь...
Насцялілі лапак, сыпалі пад колы чуркі, вядром. І лапкі і чуркі выкідвалі з-пад сябе колы і шпурлялі далёка назад: не падысці. Трэба было разгружацца.
Разгружацца Петражыцкі не захацеў...
— Норма!.. Норма!.. — крычаў ён на ўвесь лес з кабіны. — Нагрузі — не кранеш! Не нагрузіш — самога ж не памераць на беразе замест дрэва... А тут газу не хапае... Чуркі ніяк не ўгарацца, сіпяць... Пакуль не распалю... Хоча хто праехаць — цягні прычэп з дарогі, калі каму замінаю... А я сам сваю прэмію-надбаўку нікому ў рукі не пакладу. Не саступлю. Я жылы рву...