Не падыходзіў да машыны цэлы дзень. Прастаяў, пакуль не прыехаў ён, Ратушняк, — быў у дзялянцы. Снарад ляжаў парожні — адна цяжкая ржавая адаробка, — відаць, партызаны выплавілі з яго некалі тол.
Калі пасля Новага года Петражыцкаму далі ЗІС на бензіне, пад сядзеннем Рэва ўжо нічога не знаходзіў...
Маладзік пашырэў, стаў зусім цьмяны — слеп. Спусціўся нізка над зямлёй і мільгаў у вачах, то хаваючыся за соснамі, то чырванеючы зноў у прагалінах крывым шырокім бокам.
Пацямнела. Белая была толькі дарога. У лесе на снег апала густая шэрая мярэжа; на елках — на лапках — не было ўжо відаць інею: яго крала цемната.
Ратушняк мінуў Хатавічы — пакінуў убаку; праехаў краем Рудню, маленькую вёсачку з маленькімі, рассыпанымі па снезе хаткамі, — ад Мсціжаў ад'ехаўся ўжо далёка, — праехаў блізка што паўдарогі. Гэтым месцам у лесе павінна была быць рака — ён не помніў, мінаў масток ці не.
Хроп конь, часцей стаў біць у хамут — жахаўся.
Лес падрабнеў — пайшлі нізкія тонкія елкі, было відаць, як вытыркаецца на дарогу разгаты альшэўнік — дарога павяла імшарай. На імшары стала зноў святлей, — усё роўна як выехаў з пуні на двор.
Ля мастка — ля старых асін, чорных уначы, што абгарэлых, — закрычала на ўсё горла сава, кінуўшыся зверху на снег, пад ногі каню. Конь форскнуў, адсеў у аглобнях, тады рвануў угалоп па дарозе, — вазок стала кідаць з боку на бок. Нахіліўшыся ўперад, Ратушняк цягнуў да сябе лейцы як меў сілы. Суцішыўшыся, конь доўга яшчэ ціснуўся ў адзін бок. Па лесе ззаду крычала сава — палявала пры маладзіку.
Доўга цягнулася імшара — рэдкі альшэўнік, дарога па ім віхляла з боку ў бок, з кургана на курган. За імшарай зноў пачаўся сасновы лес — стары, аб'інелы да самага долу і, здавалася, ад таго дзідаваты, не падступіцца. Ля самай дарогі гэтым месцам рос малады соснік, — конь чапляўся дугой за лапкі, і на калені, на кажух і на валёнкі ў вазок сыпаўся зверху іней доўгімі долькамі, як пакрышаная ў сячкарні салома.
Калі зайшоў месяц, у лесе адразу сцямнела; пачарнеў конь — угрэўся за дарогу і на ім растаў іней; бліжэй да дарогі нагнуліся сосны. Зноў заскрыпелі сані, па лесе пайшоў пошум, за спіну краўся шорах.
Здалося, памякчэла, не калоў у шчокі мароз. У небе зніклі зоркі, відаць, яго зацягнулі хмары. Хроп конь, пускаючы пару сабе пад ногі: ішоў — гэтым месцам пад гару, — апусціўшы галаву. Чуў далёкую дарогу.
Ратушняк адпусціў лейцы і прыхінуўся бокам да ляжэйкі. Хіліла зноў на сон, і ён падумаў, што, бегучы за саньмі, быў распарыўся. Ён баяўся заснуць, але, каб адкасаўся сон, трэба было злазіць з саней і ісці ззаду — перастаўляць намуленыя ў валёнках ногі і махаць цяжкімі рукамі: яны ў рукавах у кажусе былі што чужыя і не гнуліся.
Ён падумаў, што не можа ўстаць, бы ўзваліўся хто на плечы і цісне. Ён бачыў цяпер перад сабой толькі белую дарогу і на ёй чорнага каня. Чорнага — аж сіняга. Конь рабіўся маленькі-маленькі, як жук, тады расплываўся і хаваў з воч белую дарогу. У вачах доўга было то чорна, то бела. Пасля стала лёгка ўсяму і лёгка стала дыхаць.
Закрычала на ўвесь лес сава, недзе ззаду за саньмі. Глуха, як адкуль з ямы: заінелы лес быў цяжкі — не пускаў рэха. Пасля сціхла, як знікла са свету.
Хроп недзе ўперадзе конь, але ён, Ратушняк, ужо не бачыў пары...
Спаткаўся з Петражыцкім другі раз ён ужо ўвосень, познюю, перад самай зімой. Стаяла на марозе, снегу яшчэ не было.
Дрэва вазілі за Выгарамі, на бераг да Віліі — к вясне на сплаў. У той дзень, помніцца, пацерушыла з раніцы сняжком, вецер зайшоў з-за ракі, з поўначы, і пачалася зіма. З планам паціснулі, як і цяпер, і ўсе з канторы выехалі на ўчасткі.
Тады і спаткаўся ён, Ратушняк, з Петражыцкім другі раз.
Выехаў ён у той дзень на бераг на разгрузку яшчэ з цямном: «лавіў шафярню за крыло»...
З першым рэйсам прыгналі тры прычэпы — разгрузілі яшчэ з фарамі, — і цяпер прычэпы падымаліся ціха адзін за адным на гару ад ракі, бразгаючы ланцугамі па лёдзе, — пайшлі ў самую далёкую дзялянку, пад Ліпнікі, па рудстойку. Рудстойкай і дрыўмі-метрамі шафёры лягчэй рабілі план.
Развіднела. На беразе стала ціха. У лагчыне, дзе паклалі новыя легары, краталіся грузчыкі — раўнялі шліхту. З-за ракі з поля дзьмуў вецер, несучы ў лес рэдкі снег; свістаў і ныў у шкуматах сасновай кары ў шліхтах і ў сухім на зямлі верасе. На ветры было холадна, і ля дарогі, унізе пад шліхтамі, стары, без адной нагі пасля вайны, прыёмшчык Шыла раскладаў агонь. Вецер круціў там дым — дымам ад сасновых лапак пахла на ўвесь бераг, — зрываў у яго з плеч новы брызентавы плашч з капюшонам, які Шыла палучыў у леспрамгасе цераз магазін. У такім плашчы быў і ён, Ратушняк. Плашч настываў, карабаціўся на холадзе і рэзаў ля шчыкалатак голыя рукі. Без агню ў такім плашчы за дзень можна было адубець...