— Тое і гавару...
— Што ж мы стаім, мужчыны? — Наста зноў пытаецца, падыходзячы то да аднаго, то да другога.
Цяпер ужо ніхто ёй нічога не гаворыць. Пачакаўшы, махнуў Махорка рукой, на якой не было двух пальцаў, недзе ў сябе ля носа:
— А нам, татарам, усіраўно: ці водка, ці пулямёт... Ліжба з ног ш-шыбала...
— А дзеці? Вы што гэта ўсе сягоння, Мірон?
— Чорт іх не возьме. З'ездзяць і вернуцца. На нашых вачах. Што я ім, скажы — звер?.. У мяне ў самога дзеці...
Тады доўга заікаўся, кашляючы, Панок — гаварыў нешта Насце на вуха. Таня зірнула на яго — ён скроб пальцамі сівую патыліцу, ківаў галавой і ўсё глядзеў за гару, дзе была вёска.
— Чаму яны па нас с-стралялі? — спытаўся ён пасля неяк ціха і немаведама ў каго; тады пачаў хадзіць па дарозе ўзад-уперад.
— Таму, што вёску яны ўсё роўна спаляць... І яны ведаюць, што ты паедзеш і пад стрэлам хоць чорту ў ляпу, бо дзеці твае там, у іх у зубах.
— Што ты гаворыш, Мірон?
— Тое і гавару, Наста. У Людвінове падумаем. Па дарозе... Калі што якое, там можна астацца. У Людвінова немцы не пойдуць. У лесе...
— А вёска тады?.. Спаляць жа. Спаляць. Думаеце, мне адной хочацца накарміць немцаў...
— А ў мяне што, Наста, — не дзеці дома? І мае, Наста, там... Што, не відзіла, як зганялі? Згоняць і яшчэ раз, не цяжка... І ты ім верыш? Усё роўна спаляць. Гэтулькі іх ля грэблі палажылі...
— Тады лепш з дзецьмі гарэць... Вы што гэта ўсе як згаварыліся... Нікуды я не крануся. Ні ў Людвінова, ні... Ты што гэта, Мірон?..
— Яна не паедзе! Хто ты? — Боганчык падскочыў да Насты. — Вярніся... Хай вёска дымам ідзе праз цябе... Што? Іван вам адзін галаву павязе, яна яму не дорага... За ўсю вёску... — Боганчык зусім ахрып, крычучы.
Да яго падбег Панок: баяўся крыку — усё пазіраў назад на дарогу і на лог, адкуль нядаўна стралялі.
— Сціхні... Я цябе знаю... — зашаптаў ён, як зашыпеў, пачакаўшы, запытаўся мацней, зноў немаведама ў каго: — Чаму яны па нас с-с-стралялі?..
— А што, калі ты, Пан, не жыта здаваць немцам вязеш, а вінтовачкі пад мяхамі? Наста скрыначку новенькую з патронамі, а ты вінтовачкі... Дай вам толькі выехаць на гару... Выедзеце...
— Не да смеху, Мірон. Чаму ты цвёрда не скажаш?
— А нам, татарам, Наста, што... Мы вырваліся... Ім, вун, — паказаў ён рукой назад на грэблю, — хто астаўся...
Яна зноў паглядзела, утаропіўшыся на яго, і адышла спопаразку да Таніных калёс. Мірон адразу змоўк, пасля сказаў, гледзячы ў пясок пад ногі:
— Ты чула, Наста, што я дзецям не воўк, ні аднаму, ні другому... І мае ў вёсцы, Наста, асталіся, знаеш...
Ён цяпер стаяў на дарозе воддаль ад усіх, усё роўна як сабраўся куды пайсці. На яго чорную сарочку наліпла пылу, пыл ляжаў у яго на лбе, на шырокіх чырвоных шчоках, на плячах і спераду на рукавах, бы Мірон нядаўна выйшаў з пуні, дзе, не адгінаючыся, увесь дзень падаваў снапы на ферме ў малатарню, як да вайны. Доўга глядзеў, як і Боганчык, сабе пад ногі, пасля закратаў плячыма, бы хацеў страсці пыл, і сказаў, зірнуўшы спадылба на Боганчыка:
— Ты, Іван, не кіпі. І я цябе знаю... Паедзем у Людвінова... Там і рэшым, што рабіць. Не стаяць жа на дарозе.
Тады пайшоў, цягнучы ногі па пяску, да сваіх калёс, цяжкі і сагнуты. Таня яго ўжо не бачыла: каб угледзець, трэба было падымацца на возе.
Затупалі па дарозе ногі, як цапы на таку: людзі пайшлі да сваіх коней. У галавах недзе стукаў пугаўём па ляжэйцы Янук, уперадзе кашляў Панок, моцна, доўга, пасля пляваў. Ніхто ні да каго больш не гаварыў. Некага клікнуў быў сваім пісклявым голасам Алёша, адзін раз: яна, Таня, бачыла, як ён хацеў устаць на мяхах, закрываючыся даланёй ад сонца, ажно да яго падбегла Наста і замахала рукамі...
Уперадзе, аж на самым лагу, ля могілак, загрукацелі па каменні Боганчыкавы калёсы. Таня пачула, як дала ў хамут кабыла, захрапла і сышла з дарогі зноў аж на ячмень.
«Цяжка ў пяску... Кабыла знае... — падумала Таня і, падняўшыся на локаць і прыпёршыся плячом да ляжэйкі, стала шукаць рукамі лейцы. — Упусці толькі...»
Лейцаў яна не знайшла; глянуўшы на дарогу, убачыла, што ля калёс валюхаецца Наста — аж з подбегам зводзіць набок, у ячмень, кабылу. Лейцы з дубцом былі ў яе ў руках. Пасля Таня ўгледзела, як у Насты на плячы матаецца хустка — здаецца, спаўзе і ўпадзе ў пясок кабыле пад ногі.
Кідае з боку на бок па загонах калёсы; локаць ссоўваецца з мяха — не ўстанеш.
— Хустка!.. — крычыць Таня, але Наста не чуе, верне за аброць кабылу ў самы ячмень.
Зноў ніяк не ўстанеш: не падагнеш калень...
Таня тады хапаецца абедзвюма рукамі за ляжэйку, каб павярнуцца на бок...
Калі яна паднялася на мяхах, пачула, як хрумшчыць пад коламі жвір... Па драбінках і па руках сцёбалі шорсткім асцём каласы...