Стала холадна, і Панок падцягнуў вышэй ногі.
Уперадзе была белая дарога, як зацярушаная густа інеем увосень, калі іней кладзецца на сухую груду. Конь ступаў па пяску — не грукаў нагамі; шапатаў пад коламі жвір, дзе цвярдзей, і трашчаў, насыпаўшыся ў колы.
Дарога гэтым месцам была прамая, і далёка было відаць. На ёй на якіх паўганей наперадзе краталіся дзве падводы: Боганчык з Махоркам. Ён, Панок, быў астаўся ад іх яшчэ на прагале, усё ззаду гаманіла Наста, клікала — не ад'едзешся.
Калі калёсы ўз'ехалі на пясок, здалося — нікога паблізу няма: не лескаталі ўперадзе колы, не гаварылі адзін да аднаго людзі. Хроп і форскаў недалёка, мусіць, Насцін Буланчык.
Месяц, круглы і жоўты, што ячны блін з вялікай скаварады, стаяў цяпер за плячыма над самай зямлёй. З воза здавалася, што ён бег ззаду ўздагон — ад адной сасны да другой. У небе над галавой пагусцелі зоркі, сталі чырвоныя; аказаліся дразды — у тым баку, дзе на небе стаяла блеклая зеленаватая зара, паварочваючыся ўвесь час і заходзячы ім наперад — на Тартак. Хутка возьмецца на додніцу.
Затахкалі былі колы, лучыўшы на карэнне, і па лесе пайшло глухое рэха — па зямлі. Недзе далёка, як злавіць вухам, крычала сава: доўга і выразна, што чалавек.
Па спіне пайшоў холад, адсырэла кашуля на плячах і ў паясніцы, здубелі ў руках лейцы, настылі мяхі, як усё роўна доўга ляжалі зімой у маразы на таку. Панок азірнуўся назад, на воз, шукаючы, чым акрыцца. У Карчаватках, у Лазе, дзе начавалі на стажар'і дзеці, астаўся кажух, жоўты, доўгі, летась пашыты з новых аўчын...
Калі зноў далёка наперадзе закрычала сава, ён натапырыўся і доўга слухаў. Здагадаўся пасля, што гэта выюць ваўкі... Якраз недзе ў Тартаку, куды трэба ехаць. Ваўкі на додніцы ходзяць да вады, мусіць, на самую Дзвінасу, і гэта аказваюцца маладыя. Сёлета рана тады вывеліся ваўкі: дома за Карчаваткамі іх усягды можна пачуць пазней — жнівом.
Ён зноў аглянуўся назад: на белай дарозе былі відаць падводы. Таня ляжала, скорчыўшыся, на мяхах; Янук сядзеў, нагнуўшы галаву, недзе драмаў; Алёшы здалёку не было відаць зусім. Ззаду за сваімі калясьмі краталася Наста.
Ніхто недзе не пачуў, як завылі ваўкі. Панок хацеў клікнуць Насту, але падумаў, што наробіць гоману... Ваўкі кідаюцца цяпер на людзей — тыя, што пакаштавалі чалавечыны. Прыходзяць у вёску і бяруць дзяцей. Трэба будзе сказаць Верцы, каб ніколі не пускала з дому малых. Тады ён падумаў, што недзе крычыць на ўсю хату хлапец без малака — з анучкай у роце.
Стаіць парожняя бутэлечка з жоўтай вялікай соскай на лаўцы ў парозе пад суднікам... Змаглася, мусіць, зусім і Верка... Яна чуць прыйшла была з вёскі ад Махоркі. Каб ён, Панок, не падхапіў яе пад паху на двары — абвалілася б з малым: не стаяла на нагах...
Пасля ён быў падумаў, што карову памогуць купіць людзі. Скінуцца і памогуць, бо без каровы не выжывуць дзеці. Хаця людзі не могуць скінуцца, бо ні ў каго ж другога няма каровы. Не ў адных іх... Мала што ў Веркі дзіця. У Сяргеіхі вунь двое...
Не трэба было біць карову — усё роўна ўсіх знайшлі немцы.
Яму зноў здалося, што ён пачуў, як зарыкала карова, — наперадзе, дзе былі азваліся ваўкі.
Зліпаліся вочы, і ён доўга цёр іх пальцамі, пакуль не забалелі; тады цёр далонямі шчокі і лоб. Далоні былі шорсткія ад гразі. Мусіць, не абмыў рукі, калі ля Завішына цягнуў з ракі за аглабню Януковы калёсы... Ля берага была гразь аж да калень. Цяпер яна падсмягла на калашынах і адставала вільготнымі камячкамі, калі ён вадзіў па каленях рукой. Ад мокрых штаноў намок зверху мех, і на яго наліпла гразі.
Гразь на штанах, мусіць, яшчэ з Карчаватак. Падсохла на сонцы за дзень, пасля зноў адмякла ў рацэ, калі цягалі калёсы...
Дарога пайшла гарой. Пахла сырым жвірам і глінай, свежа і востра, аж зашчымелі дзясны. Так пахнуў жвір, калі ён, Панок, з Веркай капалі ноччу ў сосніку за Дальвай яму, каб схаваць у зямлю шафарню. Перад самымі немцамі ўжо, як адступалі партызаны на Дзвінасу.
На гары пацямнела дарога, над галавой не было відаць неба: яго закрывалі сосны — вярхамі. Стала цёмна — месяц схаваўся за гарой. У тым баку былі пачуліся выбухі, як таўклі ўсё роўна дзе ў ступе: вух-вух, вух-вух... Цяжкія, глухія, яны доўга не сціхалі, і ад іх, здавалася, дрыжала зямля.
Панок падумаў, што гэта чуваць аднекуль здалёку, можа, фронт: у лесе далёка чуваць.
Дарога доўга спускалася ўніз — у лагчыну. Паабапал дарогі цяпер пайшла імшара з дробным соснікам і бярэзнікам: шырокая, як толькі яе можна было ўгледзець у цемнаце. Над імшарай стаяў туман і вісеў нізка месяц. Чырвона-чорны, як абгарэлы, ён зусім не свяціў, здавалася — вісеў толькі над зямлёй, як для прыліку.