1967
Апавяданні
Алёшка
Над зялёнымі жытнімі каласамі таўкуць мак і звіняць камары — цененька-цененька, як вецер увосень за акном у саломіну. Іх чуеш нават тады, калі ідзеш з подбегам і пачынаеш задыхацца, — ці, можа, гэта звон засеў у вушах яшчэ там, за Сушкавам у Бярозах, калі Алёшка спыніўся і доўга варажыў, кудою падацца: сцежачкай на Лаўкі ці ездавой дарогай, што вяла па гары, якую скапалі снарады і здратавалі гусеніцамі танкі, калі тут тыдні два назад цэлыя суткі ішоў бой.
Амяльян, якога ў вёсцы пакінулі за старшыню калгаса, расказваў, што нашы ля Бяроз «наступілі на хвост» эсэсаўцам і тыя ішлі ўрукапашную з аўчаркамі на прывязі. У кожнага немца аўчарка...
Алёшка шлёпае босымі ў пыле нагамі па выбітай сцежцы, што, як палоска, бялее з боку шырокай парытай дарогі ля самага жыта. Ля Бяроз жыта ўсё ляжыць, здратаванае, на зямлі, пасохла і пабялела, а тут, у лагчыне, яго, здаецца, і пальцам ніхто не крануў — высокае, густое, на ім толькі выплылі каласы і закрасавалі. Шмаргні іх рукою — на далоні асядае жоўты пылок і пахне... Жыта — аж да самага Крайска, да вялікіх старых жыдоўскіх могілак, што на гары ля рэчкі. Дарога вядзе якраз да іх.
Колецца ў ногі: на сцежцы жвір і вострыя каменьчыкі — увесь дзень да вечара шалеў вецер, павыдзімаў пясок. Алёшка не баіцца гэтага: усю вайну, усе тры гады, ад снегу да снегу — босы.
І чаго да яго прыстаў гэты звон — аж баліць галава.
Алёшка спыняецца. Вечарэе, і наўкол так нудна, што яшчэ больш пачынае звінець у вушах. Кажуць, калі зазвінела ў вуху, трэба хоць пра што задумаць — і будзеш ведаць, ці збудзецца. Але хто адгадае: Алёшка ж адзін. А задумаць у яго ёсць пра што.
Ці вернецца тата, ці прынясе маці заўтра ад Сяльвестрыхі кошык бульбы, ці пусціць іх у «вуглы» на зіму Танька, бо ад сваёй хаты толькі печ асталася, і то развалілася пасля дажджу, — жывуць у хлеве.
Ці вернецца тата?..
Ён там, на захадзе, дзе грыміць дзень і ноч, то набліжаючыся, то далеючы...
Алёшка глядзіць туды, дзе за Крашчанскі лес у туман закацілася чырвонае-чырвонае сонца, і яму хочацца плакаць. Слёзы неяк самі, ніхто іх не просіць, засцілаюць вочы, а вунь як цягне паглядзець, што там за Крашчанкай у лесе — ці астаўся цэлы касцёл у Альковічах, бо старой царквы, што была ў Крайску, не відаць, яе, мусіць, разбілі снарадам; а ці стаіць ля возера белы млын, які партызаны не далі спаліць немцам.
Алёшка даўно тут не быў.
Ён падымаецца на пальчыкі, але нічога не відаць за жытам, толькі над каласамі таўкуць мак і звіняць камары. Іх несамнога — адна жменька. Але яны нечага далёка-далёка, ля самага сонца, і не мітусяцца, а скачуць у вачах. «Самалёты», — здагадваецца Алёшка.
Яму тады робіцца шкада таты... Ён помніць, як нядаўна ноччу праводзіў яго аж сюды, у Бярозы, а вярнуўся дамоў — плакала маці. Ён не хацеў, каб яна плакала, і супакойваў яе. Яму ўсяго дзесяць гадоў, і маці сказала тады, што ён мужчына. Шкада таты. Ён хворы, яго нават у партызаны не ўзялі. Але калі Алёшка ўспамінае, што ён «мужчына», яму не так шкада таты. Тады, калі былі партызаны, — гэта была не такая вайна.
Паліцаяў лёгка біць, іх біў бы і Алёшка, а тут фронт пайшоў, вайна, эсэсаўцы з аўчаркамі, з імі недзе цяжка справіцца. І на фронце ж цяпер усе. Адзін Амяльян з мужчын у вёсцы, бо яму ў партызанах параніла нагу, і яна не гнецца.
Алёшка бачыць, як заходзіць сонца, як адтуль, дзе яно хаваецца, паўзе лагчынай туман сюды, на дарогу. А можа, гэта паднялі пыл танкі ў Крашчанскім бары? Чуваць, як, бывае, яны ракочуць і ляскаюць нечым. Стаяць там з першага дня, як прыйшлі нашы, — іх нават раз бамбілі нямецкія самалёты. Чуваць яшчэ, як стракоча недзе блізка ў васільках ля дарогі конік, і зноў ныюць камары над самай галавой, аблепліваючы каласы на жыце.
Алёшка зрываецца з месца і зноў з подбегам пускаецца па сцежцы: да Крайска яшчэ далёка, кіламетры са два. Ён прайшоў толькі палавіну дарогі, а яшчэ трэба вярнуцца дамоў. Каб не ацямнела... Хаця назад ён стане бегчы ўсю дарогу, не баючыся, што будзе, можа, хацецца есці, бо і цяпер вунь як ужо хочацца: раніцай з'еў дзве бульбіны ў шалупінах — усё, што дала маці. А вечарам яна зварыць зацірку — здзярэ на тарцы бульбу і перамесіць з тоўчаным у ступе ліпавым лістом. Бабовы цвет — самы голад, кажа маці. Яна пачынае пухнуць, як і Марыля, што асталася адна пасля блакады. У яе, у маці, робяцца тоўстыя ногі, ён бачыў. Ён не будзе многа есці бульбы, калі маці прынясе ад Сяльвестрыхі. Добра, што тая адкапала бульбу ў засыпанай яме, хоць і старую ўжо, рослую, цвёрдую, як дрэва, — адны «маткі». Сяльвестрыха дасць, яна ж ім свая.