Ён падумаў быў, што калі ў Арцюховіча пошта, то там і тэлефон. Пазваніць толькі ў Крашчанку, тут жа рукой падаць. Пасля ён успомніў: на дарозе ж тэлефаністка...
Там, дзе ён толькі што бачыў немцаў, хлыснуў зусім ціхі і сухі стрэл. Алёшку здалося, што гэта далёка на хадацкай дарозе.
«Яны могуць уцячы. За Сушкавам лес, дабягуць і — прапала. А ў Крашчанцы — танкі...»
Ён пераменьваўся з нагі на нагу.
«А пісьмо — вярнуся і занясу. Не страх, калі і ацямнее...»
Ён бег назад, — спатыкаўся і бег. З горкі вунь як лёгка бегчы: адрывай толькі ад зямлі ногі і перастаўляць іх не трэба.
Падымаецца пыл, лезе ў горла, пяршыць. Калючыя зялёныя каласы сцёбаюць халодным асцём па твары. З-пад дзяжкі вылазіць кашуля, і вецер гуляе па грудзях. Усё роўна як выскачыў, распарыўшыся, дома з лазні і пусціўся бегчы па аселіцы да рэчкі.
Адсырэла вечарам зямля, ад жыта пахне расой і саломай, у лагчыну цягнецца паласаты туман, у Сушкаве высока ўгару падымаюцца дымы — прамыя, як слупы: на пагоду.
Як далёка ён адышоўся ад каменя... Гэта ж быў бы ўжо ля жыдоўскіх могілак.
Алёшка стаў: многа ўжо прабег, відаць, мінуў той жоўты камень і тэлефаністку. Агледзеўся — быў у самай лагчыне. Толькі тут неяк было ўсё па-другому. Здрапежана дарога, стаптана жыта, над лажком падняўся быў пыл і цяпер асядаў, не даючы дыхаць.
На дарозе, на пяску былі сляды ад падкаваных ботаў.
«Пятнаццаць... Дзевятнаццаць... — Алёшка не змог злічыць, колькі тут прайшло людзей, зблытаўся. — Як хто кароў з усёй вёскі перагнаў цераз дарогу...»
Да жоўтага каменя ён падышоў паволі-паволі.
Тут, здавалася, нічога не змянілася. На тым самым месцы стаяла зялёная скрынка з апаратам, ля яе роўненька ляжала новенькая пілотка, гэтак жа на каленях стаяла дзяўчына ў ваеннай форме. Толькі дзяўчына неяк нізка схілілася над каменем, выпусціўшы з рук трубку. Густыя светлыя валасы ўпалі ёй на лоб і схавалі твар.
У Алёшкі задрыжалі ногі. Ён падышоў да самага каменя і кашлянуў, спалохаўшыся сам.
Ніхто не адгукнуўся. Наўкола было неяк надта ціха. Пасля недзе над Крайскам загудзелі самалёты. Алёшка зірнуў туды, у бок могілак, пасля на дарогу.
Правады — чырвоны і сіні — былі перарэзаны ля самага каменя...
Тады ён успомніў, што Амяльян казаў: калі што якое, — бегчы ў Крашчанку, дзе стаяць нашы. І ён пабег, выціраючы кулачкамі з твару халодны пот.
На поле ў лагчыну, што вяла да Крашчанскага лесу, поўз туман. Поўз з возера, дзе на беразе стаяў белы млын. На полі ўставала з зямлі прытаптанае жыта, падымала нанач угару каласы — расло. Недзе крычала перапёлка: «піць — палоць», чыкалі і чыкалі конікі. У Крашчанскім бары бліскалі агні і ракаталі танкі.
Яны і заглушылі былі сухі стрэл у жыце...
Алёшка пачуў толькі, як яго моцна тузанула за кашулю на грудзях; пасля яму здалося, што ён упаў на мяккую капу сена і напароўся на зуб ад вілак. Дзіва: не балела і не хацелася плакаць.
Ён бачыў яшчэ, як у жыце краталіся чорныя цені, бачыў, што цямнее і шарэюць, стухаючы, чырвоныя палосы над лесам, дзе зайшло сонца.
Пачуў, што выехала з-пад дзяжкі кашулька і выпалі пісьмы. Ён хацеў іх падняць, ён вунь як хацеў іх падняць... Але над галавой зазвінелі камары. Іх цэлае поле... Яны засцілаюць вочы: нічога не ўгледзіш...
Пасля стала ціха-ціха.
1962
Алені
Як толькі пераехалі ў Бярэзавец, Ірка ўбачыла, што на дварэ восень. А ў вёсцы яе яшчэ не відаць.
Бярэзавец — кіламетра паўтара ад вёскі, ля ракі Бярэзаўкі, што цячэ лугам і ўпадае недалёка за Ліпнікамі ў Вілію. У Бярэзаўцы пачынаецца пушча — Палік. Тут яны жылі да вайны, Ірка помніць, пасля пераехалі ў вёску. Бацька ў Іркі быў ляснік, і жылі яны ў лесе. Ірчын бацька яшчэ вартаваў і карміў зімою ласёў і аленяў у запаведніку, які быў недалёка ад Бярэзаўца за Высокім Берагам.
Ірка любіла лес, і калі пасля вайны яны зноў пераехалі жыць у Бярэзавец, Ірка была рада. У вайну з Бярэзаўца разбегліся алені і ласі. Бацька казаў, што яны пайшлі Віліёй далёка, аж у Аўгустоўскія лясы, дзе не было гэтулькі партызанскіх лагераў і блакад.
У Бярэзаўцы ў вайну немцы спалілі іхнюю хату, астаўся толькі хлеў, які быў недакончаны — без страхі — і не ўзяўся гарэць. З яго цяпер Ірчын бацька склаў хату, нават з чатырма вокнамі. Вокны ён прывёз у вайну з заставы, якая была на Высокім Беразе ля Віліі, і схаваў у хлеве. Заставу тады ўсе разбіралі — немцы ж усё адно спаляць. Цэлыя ў хляве асталіся толькі два акны; з іх, перарэзаўшы папалам, зрабілі чатыры, і не зусім каб малыя. Ірка праз акно бачыць увесь луг ля Бярэзаўкі і нават далёкія Старыя Вольхі, ля якіх рака паварочвае да Віліі, там яна глыбокая, і ў ёй — рабыя шчупакі.