— Гэта немагчыма! — сумна адказаў Жэнька. — Тут засталіся адны вяршкі ад літар.
— А я думаю, магчыма! — не згадзіўся Васілёк.
— Але як, як? — захваляваўся і Толік.
— Трэба знайсці пень ад гэтага дрэва, вось як!
— Ды як жа ты яго знойдзеш, калі невядома нават, з якой дзялянкі бярвенні.
— Пра гэта даведацца няцяжка. Распытаем у тых, хто іх вазіў.
— Так, добрая ідэя! — згадзіўся Толік з думкай Васілька. — Сапраўды, трэба будзе распытаць, з якіх дзялянак вазілі бярвенні для электрастанцыі.
— Я магу гэта хутка высветліць, — прапанавала Ніна, — бо мой бацька быў брыгадзірам возчыкаў.
— А тады, — развіваў сваю думку Толік, — калі мы даведаемся, адкуль прывезена бярвенне, мы адпілуем кружок бервяна з літарамі і пойдзем шукаць патрэбны пень. Я лічу, што гэтыя літары маюць вялікае значэнне.
— Чаму?
— Паглядзіце, як крыва яны выразаны. Напэўна, чалавек, які іх выразаў, вельмі спяшаўся. А можа, ён быў цяжка паранены і хацеў перад смерцю перадаць людзям таямніцу, якую ён ведаў…
— Цяжка паранены?.. Адкуль ты ўзяў? — недаверліва спытаў у Толіка Жэнька.
— А ты паглядзі, як нізка літары ад зямлі, ля самага камля. Так і здаецца, што нехта выразаў іх седзячы або нават лежачы, — адказаў Толік. — Ты, Ніна, калі будзеш распытваць у возчыкаў пра дзялянкі, запытай, можа, яны што знаходзілі цікавае? Для нас гэта вельмі важна.
— Бачыш, Жэнька, — сказала Ніна, — а ты гаварыў, што за цікавым трэба ехаць за трыдзевяць зямель. Я думаю, што наша спрэчка цяпер вырашылася сама сабой. Так, Толік?
— Я і сам добра не ведаю. Параімся з Зінаідай Антонаўнай, ці варта ўсяму краязнаўчаму гуртку ісці расследаваць гэты надпіс.
— Аднак расследаваць яго трэба абавязкова! — сказаў Васілёк.
— Ну, тады пайшлі хутчэй да Зінаіды Антонаўны, — прапанаваў Толік.
Пераганяючы адзін аднаго, хлопцы і дзяўчаты кінуліся бегчы да сваёй любімай настаўніцы, з якой ім як мага хутчэй хацелася падзяліцца такой незвычайнай навіной.
Даручэнне атрада
Зінаіда Антонаўна рыхтавалася да чарговага збору атрада. Тэма збору была: «Значэнне лясоў для народнай гаспадаркі». Яна хацела, каб яе вучні, накіроўваючыся ў паход па роднаму краю, не толькі цікава адпачывалі, але папаўнялі свае веды, вучыліся любіць прыроду.
Зінаіда Антонаўна дапісвала апошнюю старонку канспекта, калі ў дзверы пакоя раптам пастукалі. Яна глянула ў акно і адразу падумала, што нешта здарылася, бо твары ў хлопчыкаў і дзяўчынак былі ўсхваляваныя, расчырванелыя.
— Заходзьце, заходзьце, — запрасіла настаўніца вучняў, адчыніўшы дзверы.
— Добры дзень, Зінаіда Антонаўна! — прывіталіся дзеці.— Прабачце, калі ласка, што мы вас патурбавалі, але ў нас такая навіна… Мы знайшлі таямнічы надпіс, — загаварыла адразу некалькі чалавек.
— Пачакайце, пачакайце, не ўсе адразу. Хто знайшоў?
— Васілёк.
— Ну дык няхай ён і раскажа.
Васілёк расказаў усё па парадку — як ён пайшоў па трэскі, як убачыў літары. Зінаіда Антонаўна слухала вельмі ўважліва, а калі ёй расказалі, што ўдалося прачытаць літары, яна нават устала і ўсхвалявана захадзіла па пакоі.
— Ваша знаходка вельмі цікавая… Няўжо гэта паведамленне Сцяпана Казімірава?.. — у задуменні прагаварыла Зінаіда Антонаўна і моцна сціснула рукі.
— Якога Сцяпана? — не вытрымаў Васілёк.
— Гэта я проста так… Успомніла пра адно здарэнне яшчэ ў час вайны… Дык вось, я думаю, што можна прыняць прапанову Толіка і Васілька і паспрабаваць знайсці працяг надпісу. Толькі ўсім ісці не трэба. Даручым гэта Толіку, Васільку і…
— Мне! — папрасіўся Жэнька.
— Добра. Я згодна. Думаю, што для выканання гэтага вам хопіць аднаго дня. Дзялянкі, адкуль вазілі бярвенні, знаходзяцца блізка, самая далёкая кіламетраў за восем, і калі вы заўтра раніцай устанеце разам з сонейкам, то к вечару, я думаю, вернецеся. Не праспіце?
— Што вы, Зінаіда Антонаўна, — за ўсіх адказаў Толік. — Мы і лажыцца не будзем.
— Ну, гэта дарэмна. Перад паходам трэба добра адпачыць, каб быць бадзёрымі і выканаць даручэнне атрада.
— Выканаем! — урачыста запэўніў Васілёк.
Жэнька трапляе на след
Часам бывае так: быў чалавек няўпэўнены ў якой-небудзь справе, не верыў у яе поспех. І раптам убачыў, што справа дае пэўную карысць. І тады гэты чалавек робіцца самым заўзятым яе прыхільнікам.
Так здарылася і з Жэнькам. Ён больш за ўсіх недаверліва адносіўся да таямнічых літар. Яму ўсё здавалася, што гэты нейчы жарт ці проста выпадковы надпіс. І калі ён прасіўся, каб і яго паслалі разам з Толікам і Васільком адшукваць другую частку літар, дык толькі таму, каб быць разам з сябрамі і потым пасмяяцца з Васілька.
Жэнька прыйшоў дадому, павячэраў і адразу ж лёг спаць. У хаце было ціха, і хлопчык пачаў ужо драмаць, але ў гэты момант бразнулі дзверы, і ў пакой увайшла маці. Ён пазнаў яе, не адплюшчваючы вачэй, па мяккай хадзе. Услед за ціхімі крокамі маці загрукаталі яшчэ нейчыя, цяжэйшыя — відаць, той чалавек быў у ботах.
— Адкуль жа будзе тое здароўе, — гаварыла маці,— калі гэткія пакуты прыйшлося перанесці. І ў голадзе, і ў холадзе сядзелі, вось яно цяпер і дае сябе адчуваць. А што ў яе прызналі?
— Сухоты.
Жэнька па голасу пазнаў і госцю — цётку Антаніну, суседку. Яна была яшчэ не старая, але моцна пасівелая. Такой яна зрабілася пасля таго, як фашысты ўгналі ў Германію яе адзіную дачку Аню. Пасля вайны Аня вярнулася, але была заўсёды задуменная і ціхенька кашляла ў рог хусцінкі. А ўчора цётка Антаніна завезла Аню ў бальніцу.
— Эх-хэ-хэ, — цяжка ўздыхнула маці,— няма на свеце нашага доктара Карнея Пракопавіча, а то б ён яе хутка вылечыў.
— Не, Людачка, сухоты не так проста вылечыць, няма яшчэ такога лякарства, каб выпіў і паздаравеў.
— А я кажу табе, што такое лякарства было ў Карнея Пракопавіча. Ён цэлую працу пра гэта напісаў. Ды вось бяда — забілі яго фашысты, а ўсе паперы з сабой забралі. Вось у тых паперах, мусіць, і быў сакрэт таго лякарства, бо пасля вайны чалавек з Мінска прыязджаў і ўсё распытваў пра Карнея Пракопавіча, як ён загінуў і ці не даваў каму схаваць якіх папер. Але так і паехаў ні з чым.
Жэнька раптам усхапіўся, як апараны. Паперы! Можа, гэта і ёсць праца доктара? Можа, гэта яна схавана пад тым дрэвам? Нават пачатак надпісу аб гэтым гаворыць: «Тут схавана праца».
— Мама, усё, што ты зараз расказала цётцы Антаніне, гэта праўда?
Маці здзіўлена паглядзела на сына:
— А ты што, яшчэ не спіш? Вядома, праўда. Але чаму гэта так цябе цікавіць? — спытала яна.
Адказу яна не пачула, бо Жэнькавага і духу ўжо не было ў хаце. Ён імчаўся да Толіка з такой хуткасцю, што аж у вушах свістала. А калі прыбег, то ўбачыў Васілька, які пабаяўся праспаць і прыйшоў начаваць да Толіка.
— Хлопцы! — усхвалявана загаварыў Жэнька. — Гэты надпіс невыпадковы і не жарт. Я ўсё ведаю… Ведаю нават, што далей напісана: «Тут схавана праца Долахава».
— Якога Долахава? — запытаў Васілёк.
— Доктара Долахава… Карнея Пракопавіча… расстралянага немцамі.
— Гэта таго самага доктара, які твайму брату аперацыю рабіў?
— Ага, таго самага.
І Жэнька расказаў сябрам усё, што ён пачуў ад маці.
— Калі так, дык мы павінны, чаго б ні каштавала, знайсці гэтыя паперы, — сказаў Толік.
— Вось толькі ці ўдасца нам знайсці той пень з працягам надпісу, — усумніўся Жэнька.
— Знойдзем, абавязкова знойдзем! — горача загаварыў Васілёк. — І мне здаецца, што тут няма нічога складанага. Кавалак бервяна з літарамі мы будзем прымерваць да кожнага пня, пакуль не знойдзем, з якога ён спілаваны… Ніна сказала, што возчыкі вазілі гэтыя бярвенні з Косінскай дзялянкі. Нічога цікавага яны не бачылі, толькі каля аднаго дрэва знайшлі нейкі стары бот. А тата Ніны, дзядзька Кастусь, казаў, што на Косінскай дзялянцы яшчэ ў 1944 годзе, адразу пасля вызвалення, быў знойдзены забіты партызан, і на ім быў чамусьці толькі адзін бот. Яго пахавалі ў брацкай магіле там жа, у лесе.