- Не тыя, не тыя словы гаворыш, - нахмурылася Анастасся. - Вось глядзі! - і яна паказала пальцам на столь над печчу. Віселі там пучкі зёлак.
- Тут розныя ёсць, на кожную хваробу, - казала маці Анастасся, - а гэты шэры пучок, айцец Сымон, гэта цыкута. Калі карэньчыкі яе настаяць і выпіць, тады хутка апынешся ў той хатцы, дзе чакаюць жывых людкі... Даўно вісіць тут. А чаму не скарыстаныя? У найгоршыя дні цеплілася ў мяне надзея, што зменіцца лёс... А цяпер, айцец Сымон, мае лепшыя дні, я шчаслівая, і прысніўся гэты сон, каб я не забылася пра тое, чаго чакала дваццаць гадоў.
- Нядоўга пабудзеш там, маці Анастасся, - сказаў Сымон, - сама ведаеш чаму...
- Ды хоць дзень, - усміхнулася Анастасся. - Мне слова тваёй любові ўсе гады маіх бедстваў апраўдала, усе гады пераважыла. А хоць дзень у Полацку ўсё маё жыццё апраўдае, віну здыме з сэрца. Хіба мала, айцец Сымон?
- Не ведаю, маці Анастасся.
Прагучала гэта як просьба: «Не трэба, маці Анастасся!» Ён хацеў утрымаць яе побач з сабой.
- Не хачу баяцца, айцец Сымон, - адказала яна.
Вячэрняй часінай, пад звон біла, маці Анастасся паднялася на вежу, дзе цяпер старажаваў Руды. Уперадзе, над снежнай пустэчай балотаў, цяжка кіравалася да лесу чарада варон, рэзка раздзірала цішыню краканне важака. Чорны пласт чарады рассякаў напалам круг вечаровага сонца - халодны малінавы круг, які адносіў з сабой яшчэ адзін дзень жыцця. Кружачы над лесам, чарада разбіралася на пары для начлегу ў прамерзлых гнёздах, злосны ці радасны грай і хрыплыя крыкі ляцелі над заслаўскім жыллём, абвяшчаючы блізкасць ночы, час нечысці і воўчай бяссонніцы.
Маці Анастасся бачыла прыкметны яшчэ ў апошніх промнях санны след у полі, які сыходзіў на лёд Свіслачы. А Свіслач плыве ў Бярэзіну... Яна прыгадала даўні лес, апушаны густым, непралазным для яе маліннікам. Постаці братоў мільгалі ў кустах; дзяцел дзёўб на сасне, сеялася ўніз кара, браты паказвалі пальцамі, дзе ён сядзіць. Потым ёй успомніўся бераг Палаты і кусты, густа пакрытыя чырвонымі парэчкамі. Потым яна пачула гул крыгахода на Дзвіне і ўспомніла, як крышыліся, напаўзаючы адна на адну, ільдзіны. Потым ёй успомніўся восеньскі вечар, калі за сценамі шаргатаў бясконцы дождж; яны сядзелі ў хаце, брат трымаў яе на каленях, маці і жанчыны пралі, бацька нешта распавядаў, ёй чулася нетаропкая закалыхваючая гаворка, ёй утульна і спакойна, яна пачынае драмаць, нехта шэпча - спі, спі, а яна хоча адказаць, што не спіць і не хоча спаць, і маўчыць, бачыць над сабой добрыя вочы бацькі і засынае, забіраючы ў сон ягоны позірк. Потым яна пачула плёскат вады - яе і бабулю перавозяць у лодцы цераз Дзвіну. Яна ўбачыла тых весляроў, узмахі вёслаў, пырскі вады. Лодка ўткнулася ў мель, весляры пасаскоквалі ў ваду, панеслі на бераг бабулю, а яна ідзе па мелізне і глядзіць на другі бок Дзвіны. Там, за прасторай вады, два пагоркі - вусце Палаты, а на пагорку абаронены гароднямі дзядзінец. Яна ўпершыню бачыць яго здалёк, ёй дзіўна і радасна, а па рацэ гуляюць сонечныя блікі, паветра нібы свеціцца, бабуля ўглядаецца ў блакіт неба, а цёплая хваля лашчыць пясок...
Усё гэта было.
- Руды! - паклікала яна, нахіляючыся над лазам.
- Што, княгіня Гарыслава? - адгукнуўся вартаўнік.
- Хадзі сюды.
Толькі ён адзіны называў яе па-старому. Цівун, калі сустракаліся, звяртаўся «княгіня», але без імя. Сыч ніяк не называў. Заслаўскія бабы ў размовах з ёй казалі «княгінька», мужыкі за спінай казалі «чарніца», у вочы - звярталіся без акрэслення, як Сыч. Для папа Сымона яна была «маці Анастасся», і дзве манашкі, Праскоўя і Ефрасіння, звярталіся «маці Анастасся», бо так завёў Сымон, кажучы, што яна над імі ігумення. Толькі Руды не змяніў ранейшага звароту. Маці Анастасся і давярала яму, бо ён казаў «княгіня Гарыслава», нібы яна магла абавязваць, а ён згаджаўся быць выканаўцам. Вось ён стаяў побач, трэба было сказаць услых словы рашэння, але маці Анастасся марудзіла, расхваляваная шчасцем хвіліны.
- Руды! - маці Анастасся прысунулася да яго, і голас яе загучаў жорстка: - Паскачы ў Нямігу, скажы сваім знаёмым, каб перадалі князю Ізяславу такія словы: «Княгіня Гарыслава хоча бачыць князя Ізяслава».
- Зраблю, княгіня, - адказаў кмет.
- І нічога апроч гэтых словаў!
- Пэўна.
- І нікому, Руды. Зразумеў?
Кмет кіўнуў. У вежы пачуліся крокі, зарыпела драбіна, маці Анастасся махнула Рудому сыходзіць, той палез у лаз. Толькі ён схаваўся пад насцілам, як злосна закрычаў Сыч:
- Куды на руку! Мядзведзь!
- Не падстаўляй, - агрызнуўся Руды. - Што я, бачыў лапы твае?
- «Не падстаўляй!» Адціснуў пальцы!
- Я што, знарок?
- А чаго злазіць, калі чалавек лезе?
- А чаго лезці, калі другі злазіць?
Маці Анастасся зразумела, што брамнікі гатовыя біцца, і спусцілася да іх. Сыч і Руды сцішыліся. Маці Анастасся прайшла міма іх, стрымліваючы смех. Ёй было весела...
«О, Сымон, добры мой Сымон, - шаптала яна ўначы, - ты ўратаваў мяне! Як пражыла б я гэтыя гады, калі б не быў тут ты. Твой голас утрымліваў мяне ад вар'яцтва. Цяпер мне радасна, айцец Сымон. Б'ецца маё сэрца - як у дзяцінстве. Яно шмат напакутавалася, айцец Сымон, а цяпер не пакутуе і не хоча пакутаваць. Мяне не любілі - і мне не было ўдачы, а цяпер я любімая - і мне ўдача. Любі, айцец Сымон, любі маю душу, яна не счарнела ад пакутаў...» - «Ах, маці Анастасся, не палі сябе пад ветрам жыцця...» Анастасся ведала, што не паслухае, але заварожвалі яе гэтыя словы перасцярогі.
Дні тры пазней зайшла маці Анастасся да Руты. Рэдкімі з-за рознасці жыццёвых заняткаў сталі іх сустрэчы; нічога, што мацавала іх ранейшае сяброўства, не адбывалася ў нудныя апошнія гады; жывучы паблізу адна адной, цяпер жылі яны зусім паасобку. Свякруха Руты памерла, затое старэйшы сын Рудога ажаніўся, і ўжо ўнук бегаў па хаце, другому сыну падыходзілі гады браць жонку, і гадаваліся агульныя дачка і сын - цесна было ў Рудога, мноства ратоў патрабавала клопату. Нячаста выпадаў Руце вольны час, а ў сяброўкі рэдкі час быў заняты; міжволі Рута параўноўвала такія плыні жыцця, і здавалася ёй, што гора Рагнеды нічым не горш за яе шчасце. Так, пакрыўдзіў Рагнеду князь Уладзімір, згвалціў на вачах бацькоў і кметаў, але ж чудзіны дзесяткам з яе не здзекаваліся; зарэзалі князя Рагвалода і княгіню нажамі, але і Руціных сваякоў забілі ў той жа дзень; і дзіця сваё Рагнеда ўсё ж не губляла, і цяпер яе сыночкі ўсе князямі сядзяць, а дочкі за каралямі жывуць, за адным сталом ўсёй чарадой не ціснуцца, з адной міскі не ядуць, і сама Рагнеда гаспадыня сабе ў сваёй келлі... А іх восьмера ў адной хаце, і бурчыць старэйшы сын на бацьку, і не любіць няродных сястру і брата, і цесна Руце каля печы з нявесткай. І ў галодны год пракорміць Рагнеду цівун ці поп Сымон, ды і ці многа ёй трэба адной, а Рудому з Рутай ніхто не даваў і не дасць; што Руды здабудзе - тым і жылі. А Полацак... гэта княгіні хочацца ў Полацак, а для Руты што ў Заслаўі, што ў Полацку - тая ж самая хата, тыя ж клопаты. Адзінота, пустыя ночы? Так, блага адной, ды чым не падышлі Бедавей ці Даражыр? Не князі - абраза! Толькі князь... Вось Уладзімір быў князь, і што, добра жылося? У чарніцы трапіла ад гонару, можна лічыць, сваёй воляй. Магла Рагнеда гэтыя гады чалавечым жыццём пражыць, і другіх дзяцей гадавала б сабе на радасць, і ўначы не мерзла б адна пад кажухом. Мела выбар, выбрала адзіноту - за што шкадаваць?
Вось прыйшла Анастасся, а Рута хлеб пячэ, нявестка памагае, і не маюць яны часу адхінуцца, гультаяваць з манашкай, слухаць яе аповяды. У нязручны час прыйшла маці Анастасся. Ды не сказаць жа: недарэчы ты, княгінька, прыходзь іншым разам; сама мусіць здагадацца, бачыць жа, што занятыя.
- Мой на ловы выбраўся, - гаворыць Рута, каб нешта сказаць. - Не сядзіцца яму.
- Мароз узяўся, - як бы спачувае маці Анастасся, а сэрца радасна б'ецца - паехаў, паехаў Руды, стрымаў сваё слова, і ўжо думка яе падлічвае вёрсты, і выходзіць, што конна ехаць Рудому паўдня, а потым трэба каню адпачыць, самому сагрэцца, і таму Руды сёння ў Заслаўе не вернецца, не паедзе ён у прыцемках прынадай для воўчых зграй.
- Вось і я казала: куды - мароз, сядзі ў хаце, ці мала спраў...
- Вернецца, вячэраць жа трэба, - супакойліва гаворыць Анастасся, жадаючы пачуць падцверджанне сваіх падлікаў.