— Здалі Мінск? — ледзь не крыкнула Саша.
— Цішэй. Не трэба панікі.
— А Мурманск?
— Пры чым тут Мурманск? — здзівіўся настаўнік.
— Там — мой муж.
— A-а…
— Няўжо праўда здалі Мінск? Не магу паверыць!
— Я ведаю напэўна… I таму прыйшоў да вас… З Рэчыцы эвакуіруюць сем'і…
Цяпер Саша паверыла яму, паверыла, што ён прыйшоў з самымі шчырымі намерамі, як добры друг, i адчула ўдзячнасць да гэтага чалавека. Не ведаючы, як выказаць яе, сваю ўдзячнасць, даверліва спытала:
— Што ж мне рабіць?
— Прыязджайце заўтра ў Рэчыцу. Я паклапачуся, каб вас пасадзілі ў эталон для эвакуіраваных.
— Дзякую, — шчыра i проста сказала яна i насцярожана прыслухалася. У хаце заплакала дзіця. А недзе ўдалечыні пачуўся гул самалётаў. Забыўшыся развітацца, яна кінулася ў хату — да дзіцяці.
II
У Рэчыцу Саша не паехала. Яна разважыла інакш: недалёка за Дняпром i Сожам яе родная веска, бацькоўская хата, а таму няма патрэбы ехаць некуды ў белы свет. Дома яна будзе ў поўнай бяспецы, бо калі нават ворагу ўдасца дайсці да Дняпра, то туды, за дзве вялікія ракі, яму ніколі не прарвацца. У гэтым яна ўпэўнена i таму яшчэ з тыдзень пасля размовы з Уладзімірам Іванавічам жыла i працавала тут. I толькі тады, калі ў наваколлі з'явіліся вайскоўцы i пачалі будаваць умацаванні, яна вырашыла ехаць. Ёй цяжка было развітвацца з мясцінай, дзе пачалося яе самастойнае жыццё i дзе кожная рэч напамінала пра Пецю i аб ix шчасці, кароткім, але яркім. Што чакае яе наперадзе?
Аня ўзяла ў калгасе каня i сама ехала за фурмана. Калі пагружаліся, Саша здзівілася, што ў яе набралася так многа рэчаў.
— Абжылася я тут у вас, — сказала яна Ані.
— Я мяшок жыта пакладу, Шура, — прапанавала Аня.
— Што вы, Аня! Навошта ён мне?
— Ой, усё спатрэбіцца. Не адна ты цяпер. Жыць трэба, дачку гадаваць. Бяры. А я твой шнур сажну.
Два дні назад, па указанию райкома, калгасныя пасевы раздалі калгаснікам, інтэлігенцыі — па колькасці едакоў. Сашы таксама далі сотак дваццаць. Гэта ўстрывожыла: дрэнная прыкмета. Уласна кажучы, не столькі вайскоўцы, колькі раздзел пасеваў прымусіў яе ўспомніць папярэджанне Уладзіміра Іванавіча i хутчэй ехаць за дзве вялікія ракі.
Нарэшце i мяшок з жытам пакладзены на воз. У хаце асталося самае дарагое — дачка. Саша пайшла па яе. Пярэдняя палавіна, дзе яна жыла, здалася цяпер залішне вялікай, пустой i ад гэтага няўтульнай.
Саша спавіла малую, пацалаваладзяцейгаспадыні. Узяла дачку на рукі i яшчэ раз агледзелася. Гаспадыня памалілася на абразы. Сашу неяк вельмі ўсхвалявала гэта. Захацелася плакаць.
— Аня, калі пісьмо ад Пеці прыйдзе, дык вы абавязкова перашліце мне. Як-небудзь, — яшчэ раз папрасіла яна, хоць аб гэтым прасіла неаднойчы.
— Перадам, Шурачка, сама прынясу. Тут жа недалёка. Дабягу.
«Аня таксама не верыць, што яны могуць дайсці сюды», — з палёгкай падумала Саша.
На вуліцы колькі суседак выйшлі правесці яе. Абкружылі фурманку.
— Вось i вы, Шура, нас пакідаеце, — сказала адна з жанчын, цяжка ўздыхнуўшы. — Учора настаўніцы, каторыя не з нашых мясцін, выехалі. Адны мы астаёмся… Пуста, як пасля чумы.
У Сашы балюча сціснулася сэрца. Яна не ведала, што адказаць, як суцешыць гэтых добрых i гаротных жанчын. Яна як бы адчувала нейкую сваю віну перад імі. Але ў чым яна вінавата? Хіба лягчэйшы яе ўласны лес? Хіба яна не такая ж салдатка? Але яна ўцякае ад вайны за дзве вялікія ракі, а яны астаюцца тут… Ці мае права яна рабіць гэта?..
— Дзіця захварэе — не будзе каму глянуць, — як бы дакорам ёй гучаць словы маладухі з дзіцем на руках.
Саша апускае вочы, мацней прыціскае да грудзей уласнае дзіця. Не, гэта не дакор, гэта — боль душы.
— Шчаслівай вам дарогі, Шурачка, — кажа тая ж жанчына з дзіцем ласкава i шчыра. — Абыдзецца ўсё добра — не забывайце нас, прыязджайце.
Саша радасна страпянулася, з удзячнасцю глянула на жанчын вачамі, поўнымі слёз.
— Я вярнуся… Я абавязкова вярнуся да вас… Родныя вы
мае… добрыя!..
— Ну, хопіць вам!.. Цалуйцеся ды паедзем. Дарога няблізкая, — грубавата сказала Аня, па-мужчынску ўскочыўшы на воз i ўзяўшы лейцы ў рукі.
У мястэчку яны заехалі ў бальніцу — развітацца з Марыяй Сяргееўнай. Саша глянула на ўрача i жахнулася: як тая пастарэла за колькі дзён, схуднела, пасівела.
— Што з вамі, Марыя Сяргееўна?
— Ca мной? Нічога, мой друг, — спакойна, але сумна адказала ўрач, правёўшы далоняй па скроні.— Што ў людзей — тое i ў мяне. Гора. Ад гора не маладзеюць… Вунь i ў цябе таксама цені пад вачамі. Не дае спаць? — Яна кіўнула на малую, што ляжала паміж імі на лаўцы ў цені маладых таполяў.