Прыходзіў вызначаны тэрмін, а граніца заставалася на месцы. Гэта ні кропелькі не бянтэжыла Запольскага. Пры сустрэчы з Вайтовічам ён ціхенька апраўдваўся:
— Не наша віна, каханы. На захадзе не гатовы, а без іх Польшча не хоча пачынаць. Трэба наваліцца ўсім разам, знянацку, каб не мець вялікіх ахвяр.
Вайтовіч шчыра верыў і не траціў надзеі. Калі ў дваццаць пятым годзе на світалаўскіх палях упершыню загудзеў трактар «Фардзон», Вайтовіч якраз быў у пагранічнай стражніцы. Разам з начальнікам аховы падышлі яны да самай граніцы і доўга па чарзе разглядалі ў бінокль, як следам за трактарам хадзіў натоўп саўгасаўскіх рабочых, школьнікаў. Гэта было тады вялікай падзеяй: на поле прыйшоў сталёвы конь з некалькімі плугамі.
— Да ўсяго іншага і гэта дастанецца мне. Так ці не? — паціраючы рукі, спытаў Вайтовіч.
— Так, пане, так, — адказаў начальнік стражніцы. Ён ведаў слабасць суседа і не хацеў яму пярэчыць.
Як цёпла ды сонечна на дварэ, дык і Грышу з Віцем весялей. Можна і расказаць што-небудзь адзін аднаму, і пачытаць нават разам, калі каровы добра ходзяць. А чытаць хлапчукі любяць. Каторы год ім ужо не даводзіцца ў ахвоту павучыцца ў школе. Толькі таго і вучэння, што зімою, а ўвесну зноў становяцца пастушкамі: ранняя вясна — раней, позняя — пазней.
Часам разгаворацца хлапчукі пра сваё жыццё.
— Чаму ты, Віця, служыш? У вас жа няма малых дзяцей, — спытаецца Грыша.
— Д хіба цябе малыя дзеці пасылаюць? — здзіўляецца Віця.
— Ну, але. Тата кажа, мне трэба памагаць гадаваць іх. Як падрастуць Янка, Петручок і Валя, тады і мне палягчэе: я не пайду больш служыць. Няхай пан сам пасе або дзяцей сваіх пасылае.
Віця цмокнуў языком і ўскінуў галаву.
— Не пашле пан сваіх дзяцей у пастухі. Яны ж у горадзе вучацца. Кожнае лета сюды прыязджаюць. Пабачыш сам якія. У чаравіках, і гарнітуры чорныя, суконныя, не раўня нашым — шарачковым. Старэйшы, Янак, адзін раз нават цукеркамі пачаставаў.
— Добра ім, яны і ўзімку вучацца, і ўлетку нічога не робяць, — уздыхае Грыша.
— I я не буду служыць, як тата купіць зямлі. Цяпер я памагаю тату зарабляць грошы.
— А калі ён купіць?
— Не ведаю. Тата казаў, скора, — і, азіраючыся навокал, шапнуў: — Мы ўжо сабралі трохі грошай.
— А дзе вы будзеце купляць?
Віця паціснуў плячыма.
— Тата кажа — абы грошы, дык зямля знойдзецца.
— Дзіва што знойдзецца, — згаджаецца Грыша і гаворыць: — у нас дзядзька Лявон прадае і зямлю, і хату, і хлеў — усё, а сам паедзе некуды далёка, да сына.
Момант хлопцы маўчаць, потым пачынаецца гаворка пра школу.
— У вас новая школа? — пытае Відя.
— Не, такая, як ваша, толькі большая. У нас аж дзевяноста вучняў, у дзве змены вучацца.
— А настаўнік ваш строгі?
— Строгі-строгі,— адказвае Грыша, — але добры, нікога не б’е. Летась быў другі, дык той біў і на калені ставіў.
— Наша настаўніца вясёлая. Скажа што-небудзь смешнае і сама смяецца разам з намі. Яна шкадавала мяне, як адпускала за пастушка. Пагразіла вось так пальцам і кажа:
— Не забывайся на кнігу, дык я цябе перавяду ў чацвёрты клас.
— Давай пачытаем, — прапануе Грыша, — цяпер добра каровы ходзяць.
Віця расхінае хустачку, дастае абкладзены ў шэрую паперу падручнік, і хлапчукі садзяцца на камені. Спачатку чытае Грыша, а за ім Віця. Чытае Грыша бойка, бо ўсё гэта ён праходзіў летась. Віцю таксама лёгка чытаць за Грышам.
Начытаўшыся, хлопцы разыходзяцца, падганяюць кароў, што разбрыліся па ўсім папары.
Колькі разоў Грыша бачыў з гэтага месца, як уздымаецца ўгору жаваранак. Здаецца, вісіць на нябачнай нітачцы ў паветры і звініць-звініць.
Вось і цяпер Грыша прыклаў руку да ілба і сочыць, як жаваранак падае каменем на зямлю.
— Ці не вядуцца яны тут? — гаворыць сам сабе Грыша і спяшаецца да таго месца, дзе апусцілася птушка. Шэранькую, пад колер пасохлай травы, яе цяжка прыкмеціць здалёк. Хлапчук ледзь не наступіў нагою. Птушка страпянулася і пырхнула проста над яго галавою ўгору.
— Ты думаў, яе гняздо тут? — пытае Віця, падышоўшы бліжэй.
— Угу, — адказвае Грыша, не адрываючы вачэй ад птушкі.
А жаваранак усё вышэй падымаецца ўгору. Вось ён выглядае ўжо жучком, затым мухай і нарэшце зусім знікае ў блакіце.
— Гэта ён адпачываць садзіўся, — растлумачвае Віця. — Пачакай трошкі, хутка зноў каменем упадзе.
— А дзе яны вядуцца? Я ні разу не знаходзіў іх гнёздаў.