— На зямлі, каля каменя ці купінкі якой. Іх цяжка знайсці. Летась мы з дзядулем знайшлі адно гняздо. Ён ледзь не наступіў, тады толькі ўспырхнула птушка. А як мы адышліся, зноў села на яйкі. Дзядуля казаў, жаваранкі мяняюцца: адзін сядзіць у гняздзе, а другі паблізу спявае, каб таму не было сумна.
— Адкуль твой дзядуля ведаў!?.
— Ён усё-ўсё ведаў. Толькі чытаць не ўмеў. А казак колько знаў! Як пажнуць, тады лягчэй пасвіць, і дзядуля мне расказваў. От каб мы з табою былі ў яго падпаскамі, дык разам слухалі б тыя казкі, і дзеду лягчэй было б. А то летась вунь на тым палетку ён два разы ўпусціў кароў у ячмень. Я ішоў з левага боку, ад аўса, а ён з правага. Увечары пан лаяў, лаяў дзядулю і сказаў, што апошні год важдаецца з ім, а ўвосень паклікаў да сябе і сказаў: «Ідзі ад мяне з богам... Не патрэбен ты мне такі стары».
— I куды ён пайшоў?
— Не ведаю. Мусіць, жабраваць, — адказаў Віця.
Грыша цяжка ўздыхнуў. Шкада яму стала і дзядулю адзінокага, і што казак не пачуў ад яго.
Каб перавесці гаворку на іншы лад, Віця, задраўшы галаву ўгору, дзе чулася жаваранкава песня, сказаў з жалем у голасе ні то да Грышы, ні то да сябе:
— Добра ім.
— Каму?
— Птушкам. Ніякага клопату. Пад’ядуць і спяваюць. А ў вырай паляцяць — колькі цікавага пабачаць па дарозе. От, каб мы з табой былі птушкамі! — уздыхае Віця.
— Дык што?
— Паляцелі б і паглядзелі, што робіцца за тымі кустамі, як жывуць людзі. Тата кажа, там зусім іначай жывецца: ні парабкаў, ні паноў у іх няма. I такія хлопцы, як мы, вучацца ў школе.
— Адкуль твой тата ведае гэта? Ён жа там не быў.
Віця адказаў не адразу. Ён насцярожана азірнуўся і паціхеньку сказаў:
— Да таты іншы раз прыходзіць нейкі дзядзька і расказвае. Я сам чуў, прытаіўшыся на ложку.
— Маніш.
— На, глядзі, — хлапчук склаў накрыж два мезеныя пальцы і пацалаваў. Гэта лічылася найбольшай клятвай.
— Можа і праўда, — згадзіўся Грыша.
— Калі-небудзь тата сам табе раскажа, паслухаеш.
Пастушкі некаторы час пастаялі яшчэ, паглядзелі на ўсход, дзе праходзіла граніца, і пакрочылі далей, следам за каровамі.
Незнаёмыя людзі
Неяк пад канец лета хлапчукі гналі кагроў з раніцы і сустрэлі двух мужчын.
Грыша першы заўважыў іх і сказаў сябру:
— Віця, глянь, нейкія незнаёмыя ідуць з фальварка.
— Хто ж бы гэта? Паглядзім, — пачаў узірацца Віця.
Мужчыны набліжаліся. Апрануты яны былі ва ўсё чорнае, у капелюшах, а на шыі віднеліся чорныя матылёчкі. Адзін з мужчын насвістваў нейкую лёгкую песеньку, а другі разглядаў па баках, відаць, незнаёмую для яго мясцовасць.
— Вунь таго, ніжэйшага, я ведаю. Летась увосень прыязджаў. У яго на гэтым месцы, — паказаў на сваёй шыі з левага боку Віця, — шрам ёсць. От пабачыш сам, як падыйдуць... Місюк яго прозвішча. Тата казаў, ён з Лукашоў. За мяжою ёсць такая вёска.
— А як жа ён трапіў сюды?
— Тата гаварыў... — пачаў было Віця, але, заўважыўшы, што з яго боку каровы павярнулі да збажыны, пабег адганяць.
Незнаёмыя тым часам параўняліся з Грышам і спыніліся.
— Ты што тут робіш? — спытаў ніжэйшы.
— Панскія каровы пасу, — адказаў пастушок, разглядаючы мужчын. Ён сам цяпер убачыў сіняваты рубец на шыі незнаёмага і падумаў: «Праўду казаў Віця».
— Замест Банадыся?
Хлапчук кіўнуў галавой.
— Скуль жа ты?
— 3 Пяскоў.
— Маці ёсць, бацька?
— Угу,— адказаў Грыша.
— Ну, ідзі, памагай свайму памочніку, — кіўнуў ніжэйшы ў той бок, дзе Віця адварочваў кароў.
Не паспеў Грыша ступіць некалькі крокаў, як той жа голас аклікнуў яго.
— Хлопча, ідзі сюды.
Грыша павярнуўся і нясмела пайшоў назад, падумаўшы: «Што яму яшчэ трэба?»
Спытаўшы, як зваць пастушка, Місюк працягнуў яму белую манету:
— На, вазьмі сабе на цукеркі.
Хлапчук хуценька ўзяў грошы і хацеў пацалаваць у руку за гасцінец, як цалаваў дома бацьку, але Місюк не даўся.
— О, ты не толькі сквапны на грошы, але і далікатны хлоп! — зарагатаў другі мужчына, акінуўшы яшчэ раз Грышу з ног да галавы праніклівым позіркаім. Потым сказаў да Місюка: — Пойдзем, Анджэй, — і сам першы пашыбаваў у бок мяжы.
Незнаёмыя пайшлі, а Грыша нейкі момант стаяў збянтэжаны і чырвоны ад кпінаў. Заціснутая ў кулак манета, здавалася, пякла агнём яго пальцы. Ен расшчаміў іх, прачытаў:
— Дваццаць грошай,— перавярнуў на другі бок, паглядзеў на аднагаловага арла і шпурнуў манету наўздагон Місюку.
— Падавіцеся імі!
Але што за дзіва, як толькі манета ўпала ў траву, Грышу стала шкада яе.
«Гэта ж колькі было б цукерак! Можна было б нават Петручку, Янку і Валі паслаць, як прыдзе зноў мама ў нядзелю даведвацца», — падумаў хлапчук, не ведаючы таго, што яшчэ здарыцца з ім да нядзелі.