Спачатку перагналі праз ручаёк кароў. Следам за імі, падкасаўшыся да калень, перайшоў Грыша. Ужо з таго боку ён памахаў рукою світалаўскім вучням і сказаў:
— Давідзэння! — але тут жа спахапіўся і паўтарыў: — Да пабачэння!
— Да пабачэння, Грыша! — пачуліся ў адказ дружныя галасы вучняў.
— Ідзь, ідзь, псякрэў, — крутнуў салдат пастушка за плечы, калі той, абярнуўшыся, хацеў яшчэ нешта сказаць шакаэмаўцам.
I шкада стала вучням Грышу. Некаторы момант яны моўчкі глядзелі ўслед яму. Здавалася, у змрок, у цёмную ноч пайшоў хлапчук ад іх. Хто паспагадае яму ўвечары, калі пан выкліча да сябе ў пакоі, пачне сварыцца і біць?
Пякучая крыўда
Усю дарогу аж да Караліны Грышу ўсё здавалася — ідуць следам за ім яго новыя сябры. Пройдзе, пройдзе хлапчук ды азірнецца. Нічога не хацелася б яму больш, каб хоць паблізу, на двары, былі яны — Коля, Сева, Маня і другія, калі пан пакліча яго да сябе.
Праўда, Пятро развясельваў Грышу, што абыйдзецца ўсё добра, але хлапчук не верыў. Ды і сам Галодка, калі казаць праўду, не спадзяваўся на панскую літасць.
— Можа, на першы раз даруе, а другі ты і сам не захочаш туды гнаць... Ну, раскажы, што бачыў за мяжою?..
Назад каровы ішлі спакойна, і хлапчук паспеў за дарогу расказаць Пятру пра тое, як сустрэлі яго пагранічнікі, шакаэмаўцы, што бачыў у Світалаўцы.
— Жывуць людзі, — уздыхнуў парабак. — А наш вар’ят думае яшчэ вярнуцца туды. Хто яму ўступіць такую выгаду?
— Ой, дзядзька, каб вы паслухалі, што тыя шакаэмаўцы казалі перадаць нашаму пану, — сказаў Грыша і падышоў бліжэй да Пятра, каб паціху расказаць усё.
Пакуль прыйшлі ў фальварак, на дварэ сцямнела. Раней, чым далажыць пану, што ўсё ў парадку, Галодка навучыў хлапчука не баяцца вельмі панскага крыку.
— Скажы — незнарок атрымалася, паабяцай другі раз не гнаць туды, і пан, можа, даруе табе, калі штрафу не прышле пагранічная ахова. Самае галоўнае, раскажы падрабязна, што бачыў у Світалаўцы. Яму цікава будзе паслухаць.
Аднак Пятро не мог утрымацца, каб першаму не перадаць пану ўсё тое, што пачуў ад пастушка.
Вайтовіч хадзіў па сваім пакоі-канторцы і паціраў ад задаволенасці рукі.
— Кажаш, Петрусь, нічога не разбурана?
— Хлапчук гаворыць, не. У панскім палацы школа цяпер. Тая зала, дзе пан спраўляў балі — іхні клуб і сталоўка.
— У такой залі рабіць сталоўку!— абураўся Вайтовіч.— Там жа, Петрусь, паркетная падлога...
— А што ёй, пане, зробіцца?
— Як што? Завэдзгаюць лапцямі.
— Нічога, пане, наймічкі адмыюць, наглянцуюць, і не пазнае пан, што па ёй у лапцях хадзілі. Гэта добра, што пад школу аддалі, маглі разабраць па бервяну, па дошчачцы...
— Праўду кажаш, Петрусь, маглі, маглі... Але ў такой залі рабіць. сталоўку... Паглядзеў бы ты хоць раз праз акно, колькі там збіралася некалі паноў. Ды якіх паноў! Два разы сам граф прыязджаў з жонкай. А паненак, а панічоў колькі з’язджалася! Балі я ўмеў наладжваць!..
Пятро знарок не расказваў пра ўсё адразу. Пасля таго, як радасны пан некалькі разоў перапытаў, як выглядае яго маёнтак, парабак зноў паддаў яму ўцехі.
— Мала таго, пане, што вашых будынкаў не разбурылі, дык яшчэ, кажа хлапчук, новы пабудавалі — двухпавярховы, вялізны дом. Паміж палацам і млячарняй. Інтэрнат для вучняў ці што.
Вайтовіч спыніўся і здзіўлена паглядзеў парабку ў вочы.
— Што ты кажаш, Петрусь?
— Хлапчук так гаворыць, я толькі чутае перадаю пану.
— Я такі заўважыў праз бінокль, што там новы будынак з’явіўся. Асабліва добра відаць ён увосень, як ападзе з дрэваў лісце. Не спадзяваўся, не спадзяваўся, што бальшавікі стануць дабудоўваць мой маёнтак.
— Выходзіць, пане, што бальшавікі могуць не толькі разбураць, але і будаваць, калі ім трэба.
— О так, Петрусь, калі ім што трэба — могуць, могуць, — адказаў Вайтовіч і зноў спытаў: — Кажаш, млячарня засталася?
— Хлапчук гаворыць, стаіць. Ён толькі не ведае, ці працуе.
— Як жа яна можа працаваць без малака? А малако адкуль у іх будзе? О, каханы Петрусь, ты не ведаеш, якая там у мяне млячарня! Тутэйшая наша ні ў якое параўнанне не можа ісці. Вярнуся туды, матор пастаўлю, механізую ўсё.
— Гэта добра, пан, зробіце. Бо надта ж пакутна людскою сілаю рабіць усё гэта... Толькі калі тое будзе, пане, невядома.
— Будзе, Петрусь, будзе. Не сёння, вядома. Можа, нават і не заўтра, але будзе. Я маю пэўныя звесткі. Такія людзі казалі, што я не магу ім не верыць.
— Ой, пане, гэтыя «казалы» не перастаюць ад дваццаць другога года, калі ўсталявалася мяжа...— махнуў рукой Пятро.
— А Петрусь ведае, што Амерыка і да сённяшняга дня не прызнае бальшавікоў? А гэта ж сіла,— паўтарыў чутае ад Запольскага Вайтовіч.