— Як я мог адмовіцца, цётка? — пацепвае плячыма Грыша і апраўдваецца вінаватым голасам: — Самі ведаеце, загадчык школы, начальнік заставы, — проста загадалі ўзяць.
Алеся і сама разумее — не мог іначай зрабіць яе кватарант, і знаходзіць выйсце:
— Давязеш да інтэрната, а там новых сяброў пачастуеш.
З’явіўся з гулянкі Коля. Хлопцы ўзяліся ўпакоўваць чамаданы.
У Колі чамадан фабрычны, фанерны, а ў Грышы — самаробны з тоненькіх дошчачак, у школьнай майстэрні зрабілі яму.
Пад ніз, як самы дарагі скарб, Грыша кладзе партфель. Ён пакручвае яго ў руках і яшчэ раз (каторы ўжо!) чытае на верхняй накрыўцы, у правым ніжнім ражку, выгравіраваны на металічнай пласцінцы надпіс:
«Выдатніку аховы граніцы ў Савецкай Беларусі — Грышу Васільцу.
14.10.1930 г.»
Каля хлапцоў тупае Колева маці. Яна кладзе на стол бялізну, сарочкі, ручнікі. Усё гэга чыста вымыта, адпрасавана.
— Разлятаецеся, галубкі мае. Не было цябе, сынок, дык хоць Грыша аставаўся. А цяпер апусцее хата зусім, — гаворыць Алеся.
— Ненадоўга, — супакойвае маці Коля. — Хутка вернецца з флоту Міхась. А там і мы папрыязджаем.
3 двара ў хату ўваходзіць Сцяпан, ён затрымаўся трохі на рабоце. Чамаданы ўпакаваны ўжо, усё падрыхтавана ў дарогу. Можна і вячэраць.
Усе чацвёра садзяцца за стол і амаль да поўначы цягнецца сямейная бяседа.
Назаўтра саўгасны конюх ранічкай прыехаў, каб адвезці Колю і Грышу на станцыю. Цягнік праходзіў адзін раз на суткі, удзень, і трэба было не спазніцца.
Уз’ехаўшы на ўзгорак, хлопцы азірнуліся і, як згаварыўшыся, памахалі кожны рукой.
— Да пабачэння, родная Світалаўка! — гукнуў удалеч Грыша. I нейкі боль казытнуў яго сэрца.
3 горкі коні пабеглі трушком, і фурман напяў лейцы, каб плаўней з’ехаць. Неўзабаве ён звярнуў сваіх буланых на шырокую дарогу.
Перад Грышавымі вачыма адкрыўся роўны гасцінец.
Зламанае кола
Эпілог
Скончыўшы ваенную школу, Васілец вярнуўся на граніцу з двума кубікамі на зялёных пятліцах. У час вучэння ён некалькі разоў прыязджаў на адпачынак у Світалаўку.
I Сцяпан, і Алеся сустракалі Грышу, як роднага сына, і заўсёды былі рады, калі ён прыязджаў да іх. 3 Русінавіч Грыша амаль кожны вечар завітваў у Ніву, каб хоць некалькі хвілін пабыць з Маняй. «Няхай не думае, што я заганарыўся. Гэта зусім не ў маёй натуры», — даводзіў ён сам сабе ў першыя часы. Пазней перастаў думаць так, бо зразумеў, — зусім іншая была прычына, чаму хацелася пабачыцца з Маняй.
Так ішоў час: Маня то сустракалася з Грышам, то пасылалі адно аднаму пісьмы. На апошнім спатканні яны дамовіліся згуляць чатырнаццатага кастрычніка вяселле. Грышу надта хацелася каб іменна ў гэты дзень радасць засланіла тое змрочнае, што прыйшлося перажыць дзевяць гадоў назад. Але выйшла па-іншаму, не так, як меркавалі Грыша і Маня. Позна вечарам шаснаццатага верасня Васільца выклікаў камандзір і сказаў аб той пачэснай задачы, у якой ён павінен прыняць удзел.
Грыша захваляваўся ад радасці. Пераступіць граніцу са сцягам вызвалення ў руках, ці ж гэта не радасць, не гонар?! Вызваліць ад панскага ўціску бацькоў, братоў, суседзяў, прынесці волю прыгнечаным, зрабіць парабкаў гаспадарамі свайго жыцця, — якую можна яшчэ назваць больш пачэсную справу для чалавека?
У тую ноч Васілец ні на хвіліну не заснуў. Думкі агарнулі яго: уявіў Пяскі, Караліну. «Дома спяць недзе і не адчуваюць свайго блізкага шчасця. I дзядзька Пятро не ведае, што заўтрашні дзень прынясе яму новае жыццё. А пан Вайтовіч, напэўна, па-ранейшаму ўсё бачыць сябе гаспадаром Світалаўкі.
Пра бацькоў і Пятра правільна думаў Грыша. А з Вайтовічам было трошкі іначай. Уночы з павятовага гарадка прымчаўся ў Караліну коннік і моцна забарабаніў у панскае акно. Яго прыслаў Запольскі паведаміць сябру, каб не марудзіў і зараз жа выязджаў са свайго фальварка.
Не злазячы з сядла, коннік перадаў праз адчыненае акно начальнікава даручэнне і памчаўся назад, а Вайтовіч забегаў з пакоя ў пакой.
— Матка боская, Езус свенты, ратуй нас! Альбіна, каханая, уцякаць трэба... Збірай каштоўныя рэчы, а я пабягу да Некраша, каб запрагаў коней.
— Божа мой, а скарб зноў кідаем на згубу, — залемантавала жонка, — каторы раз ужо...
— Альбіна, не думай пра гэта. Будзе цэлая галава — усё будзе, збірайся хутчэй,— загадаў яшчэ раз ужо з парога Вайтовіч і бягом кінуўся да фурмана.
Ён не сказаў праўды парабку, спаслаўся, што раптоўна захварэў яго сябар і просіць праз ганца прыехаць.
Некраш сонны хадзіў па хаціне, шукаючы за газнічным святлом свой абутак, а Вайтовіч тупаў з нагі на нагу ля парога і, як мог, прасіў не марудзіць.