Валкавыцкі Георгій
У каменным крузе
частка І.
4 ліпеня 1943 года. Раніцай, толькі пралупіў вочы — трывожна заныла нутро. Што сталася? Ляжу ў закупоранай дамавіне. Труна з царскімі габарытамі. Вечка высока, дашчэчкі дапасаваныя, пясок не прасочыцца. Гля, нават колер пад мой густ — бэж! Усё зроблена як трэба. Акуратна, чыста, утульна.
— Жыць можна, — супакойваюся.
— У труне? — прыблудны голас.
— А куды ж мне дзецца?
— Ха-ха! — злавесны смех.
— Пэўна ўжо і закапалі! — жахнуўся я. — Жывога! Дыхаю ж...
— Ха-ха! (здзекліва). Перад кастлявай не надыхаешся.
— Вось як! Не падабаешся мне, ірад. Гэта чорт ведае што!
— Хто тут памянуў мяне? Ты? Пара, збірайся на паверку волі!
— Куды?
— У апраметную.
Патыхнула дымам, запахла паленай серай, абдало гарачым газам. Замітусіліся распараныя твары, і сярод іх асатанелая фізіяномія Сідара.
— Хачу наверх!
— Дзівачыш. Чаго там не бачыў?
— Толькі зірну на акаляючае, пад якім ляжаць буду.
— Аб чым ты?
— Дазвольце на хвілінку адлучыцца. Прашу!
— У нас усё ідзе па графіку.
— Прашу!
— Ты што, з глузду з’ехаў?
— Здаецца, я выпаў з часу. Не ведаю, як трапіў у сасновую скрыню.
— Не валяй дурня. Такі лёс пераможаных. Скарыся лёсу. Чым менш будзеш ведаць, тым спакайней ляжацьмеш.
— Ну, гэта не па мне!
Пад днішчам азваўся новы прыблуда:
— Уставай!
Хто там яшчэ? І чаго яму трэба? Уставай... Як у той песні проклятьем заклеймённой. Паспрабуй устань, падыміся... І аж скурчыўся ад здагадкі: клічуць на Страшны суд!.. Хацеў пужнуць назолу моцным слоўцам, але ў магільным гуканні апазнаў драматычны барытон. Успышка памяці высветліла з небыцця старога сябра. Расслабіўся. І ты тут? Бач, прысуседзіўся пада мною.
— Гэй там! Хто ты — Міша? Якім ветрам цябе сюды прыгнала?
Міратворчы смех. Пацяплела на сэрцы.
У Гайнаўцы разам вучыліся слесарскаму рамяству. Толькі ён ішоў курсам вышэй. Міша са Слабодкі, маленькай вёсачкі над ракою Нарвай. Жыў з іншымі вясковымі хлопцамі на кватэры. Я часта наведваў іхні гурт: вазіў перадачы Пецю Валкавыцкаму, які, у адрозненне ад нас, белавежцаў, ездзіўшых у школу поездам, аддаваў перавагу гайнаўскаму кватараванню. Цікава было заглянуць у самастойнасць старшакурснікаў.
Значыць, зноў прыбіліся. Адмотваецца шпуля застыўшай памяці. За немцаў сустрэў Мішу ў Белавежы на камісаравай паверцы. Дамовіліся трымацца разам. Беглі поплеч на голым парадзе, плячо ў плячо рухаліся па пыльнай дарозе на таварную станцыю, не разлучыў нас канвой і ў чырвоным таварняку.
На гарызонце ўспаміну міргнуў Сярожа Валкавыцкі. Перад пасадкай у вагоны падышоў да мяне, абняў і кажа:
— Запомні: не будзь першым, ні апошнім — першых і апошніх б’юць.
Павучаў бывалы салдат. Запомню. А як трапіў у труну?
— Даганяй учарашні дзень! — гукае Сярожа.
Пачало хістаць у бакі. У крацістым акенцы грудкоўскі тартак. На пагрузачнай рампе знаёмыя разявакі. Асавелымі вачыма ўтаропіліся ў наш транспарт і стаяць як слупы. Прасоўваю праз краты руку: бывайце! Ні варухнуліся.
Затым быў Бельск. Перасыльны катух у цэнтры горада, абнесены з панадворку высокім мурам. На двух’ярусных нарах шляхцюкі з пад Бранска. Сядзяць на пацярушанай саломе ў адной бялізне і кормяць блакітнай крывёю паспалітых блох. Раяць зашморгваць кальсоны. Міша і Сідар лезуць на нары. Яны ў кальсонах. А я ў трусах. Іду на двор і ўсаджваюся пад мурам. Ні то сплю, ні то драмлю. Раніцай з дрыготкага трымцення вырывае застаўлянская Стэфка. Брыкае па дварэ, бы жаробка:
— І-га-га! І-га-га!
За адну ноч чокнулася? Не, Стэфка не мімоза. Узнімае дух сярод апанураных „баўэраў”. На снеданне выдалі каўбасу. З’еўшы сваю порцыю, Стэфка і даказвае з якога фаршу прадукт.
Баўэры! У белавежскім амтскамісарыяце, кіруючыся стадным інстынктам, як і ўсе лесуны, падаліся мы ў „баўэры”: прынамсі з голаду не памрэм. А ў Бельску перадумалі:
— Мы не баўэры! — тыцкаем пад нос транспартфюрэру школьныя пасведчанні: — Мы шлёсэры! — выпраўляем „памылку” і далучаемся да спецыялістаў.
Транспарт з бельскага крэйсу ідзе на Беласток. На беластоцкім вакзале доўга стаім на запасных пуцях. З вагонаў не выпускаюць. Праз вентыляцыйныя акенцы амаль не відаць горада. Узбоч вагонаў сноўдаюцца чыгуначнікі і выпытваюць: адкуль ды куды? А мы не ведаем „куды”.
Урэшце рушылі. На поўнач. Нудны краявід: палі і саламяныя стрэхі. Людзей не відаць. Вымерлі?
За Багушамі Усходняя Прусія. Думаю ўчарашнім днём. Дык ад двух год яна значна пашырылася, глытанула Bezirk Bialystok1. Выходзіць, мы — хай і паняволі — даўно прусы.