— Не заслужыў на такую ацэнку, — кажу са скрухай.
— Не заслужыў? — вываліў здзіўленыя вочы лагерфюрэр. — А хто асмейваў наш парадак (ordnung)? Хто прафанаваў нашу сімволіку? Хто аплёўваў немцаў? Ведаеш, што заслужыў? Штутгоф! Мадзьяр мае рацыю, твой учынак павінна рашаць гестапа.
Які фінал! Палітычнае афармленне мастацкага парыву, зробленае паўваршавякам (выявілася, агентам гестапа), выварочвала мае летуценні, ставіла крыж на ілюзіі, паказвала шыпы мастацкай дзейнасці. Замест прызнання ўдзячнай публікі, пуцёўка ў Штутгоф. Канец камедыі. Пачынаецца драма.
Ну і ліха з вамі! Якая розніца, Кенігсберг — Штутгоф? Аб розніцы даведаюся пасля вайны.
Лагерфюрэр не дае часу на панылыя роздумы, гоіць мае душэўныя траўмы мёдам:
— Але ты нікуды не пойдзеш. Ты свабодны. Бачыш, Вольковыкі, які я добры чалавек...
Пусціць у яго каменем? Выцек увесь накіп. Як ні дзіўна, лагерфюрэр усапраўды быў чалавечы. Ніколі нікога не ўдарыў, на нікога нават голасу не павысіў. Дбаў пра баланду і чорную каву, а яшчэ і пра брыкет у чыгунныя печкі. А што ён мог больш зрабіць для нас? Мы ўсе з супярэчнасцей і нечаканасцей, з аднаго рэактара.
Аб прычыне высакароднага ўчынку лагерфюрэра даведаўся я ў штубе. Трымаў ён злосць на мадзьяра. Надоечы яны пасварыліся (вядома, не з за мяне) і мадзьяр наламаў лагерфюрэру бокі. Дык цяпер лагерфюрэр, памілаваўшы мяне, паказваў яму дулю. Мог гэта рабіць, бо шпік ужо выяўляў дыверсантаў у іншым лагеры: знік на другі дзень пасля майго жалю вартага прадстаўлення. Гнаны дзеравяшкамі з беларускай штубы, дзе шукаў дыверсанта, адбіваўся рэвальверам: гэтым і выдаў сябе.
Значыць, гарэўшы, я спаліў гестапаўца. Ці ж я не дыверсант? Ліквідаваў, хай і несвядома, варожага агента.
Рана, чытач, цешыцца. Лагерфюрэр, нягледзячы на сваю дабрату, усё-такі адправіць мяне (праўда, праз некалькі месяцаў) за калючы дрот. Праўда, не ў Штутгоф (ужо адпала такая магчымасць), а ў лагер працы строгага рэжыму. Інакш гаворачы, у Штутгоф, толькі без газавых камер. І я хапіў сваю порцыю заслужана. Не нашу да нікога жалю.
частка IX.
Мая тэатральная кар’ера скончылася з пшыкам. Такі лёс чакаў і футбольную мрою. Матч зборных Польшчы і Францыі развеяла нечаканая падзея. Ядро каманды складалі штэйнфуртцы. У пачатку жніўня ўся наша група трапіла на акопы, папоўніла ліміт раёна Rathshof.
Едзем на паўночны ўсход. Разам з немцамі. Неверагодна — няма вагонаў з таблічкамі Nur für Deutsche26. Сузіраем краявід і расавых спадарожнікаў. За акном не бачна слядоў вайны. І звышчалавекі не капрызяць. Успомніўся Рудзі, апошні малады немец з фабрыкі. Служыць у Польшчы. Надоечы зазірнуў у цэх. У вайсковым. У Кенігсбергу залізваў раны. Вяртаецца ў часць. Смальнуў пякучым позіркам. А з якой рацыі? Ці ж я вінаваты, што цябе падстрэлілі польскія партызаны? Чаго лез?
Тыльзіт. Іншая карціна. Патрушчаная чыгунка. Уздыбленыя каркасы абгарэлых вагонаў, разбітыя танкі, перакуленыя гарматы, дымяць пажарышчы. Паветра насычанае фронтам.
А пад Таўроген глеба пясчаная, праца лёгкая, кухня нямецкая. Сонца многа. І немцы — людзі. Рай!
У раі як у раі — прапіска кароткая. На хутары, дзе начуем, чулі ад гаспадара — ліцвіна:
— Тут былі ўжо рускія танкі.
Назад! У Тыльзіце вялікі бардак. Быў новы налёт. Эвакуіруюць раненых. Кенігсбергскія немцы грузяцца на самаходы і ад’язджаюць у невядомым напрамку. А мы цэлую ноч і палову наступнага дня чакаем з мора пагоды. Пад поўдзень з’яўляюцца функцыянеры арбайтсфронту і ўпакоўваюць нас у апусцелы лагер на Flott Strasse. Не паспелі мы разгледзець барачных клапоў, як падставілі грузавікі і завезлі нас на станцыю Palleiten. Нанач у лагер. Клапы не даюць заснуць. Перабіраемся на поле. Дасыпаем ноч пад адкрытым небам.
Так качавалі цэлы тыдзень: Flott Strasse — Palleiten — Flott Strasse. Урэшце прыходзіць пасланец ад нашых немцаў. Яны на правым беразе Нёмана, наццаць кіламетраў ад Тыльзіта. Як сцемніцца, уцякаем. Ідзем левым берагам ракі да пераправы. Дайшлі — парома няма, ужо замацаваны на другім беразе. Улазім у кусты і дрэмлем да раніцы, пакуль прычаліць паром. Немцы яшчэ спалі, калі мы дабрылі да размяшчэння групы. Даюць нам дзень адпачынку. І да лапаты! Укопваем бетонныя гнёзды ўздоўж берага ракі. Затым суднам уніз, да Russ. Тут рыем траншэі. Мясцовасць нізінная, мокра. Глыбока не ўкопваемся, вышыню акопа павялічваем дзярном. Не ператамляемся, даследуем аколіцу, і цікуем за супам. Немцы злуюць:
— Да работы дык вас няма, а да супу першыя!
Данеслі кіраўніцтву. Цяпер чакаем, пакуль адыдзе ад катла апошні немец. Зноў старыя пердуны пачуліся прусамі.
Пад канец месяца кенігсбергцы збіраюцца ў дарогу. Аўсляндэры застаюцца. Ведаем, чым гэта пахне. Наша пяцёрка рашае: ідзем за імі. Так і робім. Не спускаем „нашых” немцаў са зроку. Ідзем на Heydekrug. У гэтым кірунку рухаюцца і чужыя немцы. Ноч. Перамешваемся. Ніхто нас не апазнае.