У Heydekrug ужо падстаўлены вагоны. Аднак пасадкі няма. Не было каманды. І немцы чакаюць. Спрыяльны момант. У вагонах дзверы з абодвух бакоў. З заслоненага тылу займаем непраходнае купэ, дротам завязваем дзверы і чакаем штурму. Доўга не чакалі. Пайшла пруская раць у свой апошні наступ. Дрот моцны, стрымлівае атаку. Мы толькі праз дрыготкія дзверы ўразумляем адубелых тупіцаў:
— Voll!27
Без асаблівых стрэсаў даехалі да Кенігсберга. На Nord Bahnhof28 здзіўлены gruppenfürer:
— Прыехалі цягніком, у якім не хапіла месца немцам? Я вас не ведаю!
частка X.
30 жніўня. Вярнуліся ў іншы Кенігсберг. Дзве ночы пасля масіраванага налёту альянтаў. Бомбы скінулі і на Waggonfabrik. Пашкоджаны два вялікія цэхі: „Бэрта” і „Фрыц”. Vorrichtungsbau уцалеў.
Ноччу паветраная трывога. Нам трэба бегчы на яўрэйскія могілкі. Там, пад драўляным насцілам, прыкрытым тонкім слоем гравію, наша бамбасховішча. Адзін дах на слупах. А мы стаміліся, бегаць не хочацца. Абдумваем мову сігнальных гудкоў. Мо трывога заўчасная? Мо зараз яе адменяць? Але гудкі выюць, аж захліпаюцца. Выходзім з барака. Хіба рускія? Яны вялікага вэрхалу не чыняць. Але з прарэзлівым енкам гудкоў злілося панылае ду-ду-ду паветранай армады. Альянты! Плывуць ад мора. У небе гірлянды іскраў. Неба гарыць і падае на горад. А над бяздымным полымем цёмныя абрысы бамбавозаў. Пасоўваюцца роўнымі радамі. Вогненнае неба ніжэе і ніжэе. З усіх ног у сховішча! Але не на могілкі. Займаем нямецкі бункер, бетонны. Стаіць ля вугла Rathslinden i Hammerweg. Сядзім, як у каменнай труне. Ніякіх гукаў звонку. Усё гарыць?
Урэшце вылазім на паверхню. Дзіўны спакой. Неба нармальнае. Баракі цэлыя. І Казік Сэнктас на сваім пасту. Зноў актыўны:
— Усе на фабрыку, гасіць пажар!
А мы пад ложкі. Хай яна згарыць, твая фабрыка! Не будзем ратаваць. У штубу ўлятае Буцвілоўскі:
— Хлопцы, паліцыя!
Выскокваю цераз акно. Праціскаюся пад драцянай загараддзю на бульбяное поле. Падаю ў бульбоўнік... і засынаю.
Кенігсберг рассыпаўся. Старое места раструшчана ўшчэнт. Спынілася дарожная камунікацыя. Дзесяць тысяч забітых. Жалоба ва ўсёй Германіі. Пошукавыя каманды вылузваюць з руінаў новыя ахвяры, з засыпаных „келляў” вызваляюць жывых. Хлеб скочыў з 4-5 да 20-30 марак за кілаграм.
Каму жалоба, а ў нашым бараку пaнуе несмяротная Rosamunde. Андрэ не патрабуе платы, як і раней іграе дзеля ідэі. Bald Krieg zu Ende!
Віруем укруг чыгуннай печкі. Нам добра. Жывем!
Штуба ўпакавана бяздомнымі. Валетуюць ледзь не на кожным ложку. Тут і знаёмы разнік. За семдзесят марак можа даставіць кілаграм лою. Ператапляем тлушч у місках: дасканалая прыправа да супу. На вялікую раскошу не дазваляюць заробкі: 90-100 марак у месяц. Дык ноччу патрошым нямецкія агароды. Бульбяное поле за плотам не кранаем, каб не пала на нас падазрэнне.
Выграбаючы з друзу мерцаў, шукаем і падземных скарбаў. Часам выграбаем пачак тытуню, кавалак сыру, пушку мармеладу.
Шныраючы па Steindamm успамінаю Крысю. Што з ёй? Была ў эпіцэнтры пекла.
Vorrichtungsbau — о дзіва! — зноў уцалеў. Далей дзяўбу матрыцы. Не толькі рамантуем старыя, але і робім новыя. А Чырвоная Армія над Віслай. Гавару брыгадзіру:
— Які сэнс катаваць неарганічную матэрыю, калі яна ўжо не даедзе да Берліна?
А ён, падумаўшы:
— Даедзе ці не даедзе, не наша справа. Гэта клопат іншых. Мы павінны выканаць сваё ў вызначаны тэрмін.
Брыгадзір уціхамірыўся. Пудовы кулак, які як дамоклаў меч вісеў над маім кумпалам, так і не апусціўся. Немец прыкмеціў, што я, хоць і някемная дубіна, але ўмею чытаць тэхнічныя рысункі. Дык замест лаянкі клаў на маю матрыцу патрэбны чарцёж — і мы ўвайшлі ў стан узаемаразумення. Горш складваліся адносіны з гомасапістым пацуком. Варты большай увагі. Як еў свой Frühstück29, дык не спускаў з мяне злога пацучынага позірку. Давіўся намасленым бротам30, але ніколі скібачкі не даў. Я і не чакаў ад яго гасціны, толькі ўцяміць не мог, чаму ён у час яды асабліва цікуе за мною. Бачыў у маіх вачах воўчую аскому? Баяўся за свой харч?
Рудзі паслядоўна разбураў ува мне чалавечую годнасць. Патрэбны яму свердзел — komm mit!31 —цягне з сабою праз усю фабрыку ў інструментальную кладоўку — ён наперадзе, я за ім. Вяртаемся ў тым жа пастраенні, толькі ён крочыць з заложанымі за спіну рукамі, як пан, а я іду з апушчанымі вачыма, як прысаромлены паяц, у руцэ маёй „кляймо” — інструмент: можна б улажыць у нагрудную кішэнь, дык не, нясі ў руцэ, каб усе бачылі тваю ролю. Падкрэслена грукаю катаржнымі Holzschuhe. А грукай уволю. Таксама мне пратэст...