Цеснае звяно — хлопцы з пад Скідаля. А кожны з іх розны. Звеннявым Мікалай Байда. Як і ўсё звяно — упарты. Толькі ён мае рацыю. Непаседа, заўсёды ў гонках, усё нешта ўладжвае ў горадзе. Любіць песні. Буцвілоўскі запальчывы. Не церпіць пярэчанняў. Усіх толькі біў бы. Любімыя словы: „Як дам!” (Але нікому не „дае”). Звяно называе яго міліцыянерам. Магчыма, быў ім. Ходзіць па штубе, бы дубінку глытнуўшы, асабліва ў нядзелю, калі шыю спінае штыўным каўнерыкам. Тады „дае” абарочваючыся да суб’екта на вертыкальнай восі, цэлым целам. Булай таксама гарачка і хуткі да сваркі. Але ён часам здасць поле бою праціўніку, каб потым яго мацней прыціснуць. Тактык. Манкевіч ужо жанаты, хоць наш равеснік. У спрэчкі не ўступае, нікуды не ходзіць, нічым не цікавіцца, вольны час бавіць у ложку. Сакалоўскі ціхі і спакойны. Кулішоў весялун, любіць пасмяяцца з іншых, асабліва з Чарэпкі. Красачна расказвае пра свае кавалерскія подзвігі. Чарэпка — растрэсены заморак з неразлучным ангоравым шалікам на шыі. Да ўсіх уважлівы. Трымаецца прынцыпу „абы ціха”. Аб’ект кепікаў усёй штубы. Івец — чужак сярод сваіх. Бы прыблуда ў звяне. І наогул штуба для яго не існуе. Жыве сваім жыццём. Вельмі цяжка вывесці яго з раўнавагі.
Адметная і пружанская чацвёрка. Тут няма згоды. Вечна паміж сабою сварацца. Але ўступчывыя. І больш абцёртыя. Казёл — вялікі аматар паразважаць аб высокіх матэрыях. На ўсё мае сваю думку. Кемеж строіцца пад інтэлігента. Госцем у штубе. Лятун не меншы за Байду. Вяртаецца позна, калі ўжо спімо. Уключае святло, чым выклікае на сябе нашу злосць, і, не адбіваючыся ад мацюкоў, сядае за стол і піша пісьмы. Аж даведзены да адчаю Мішэль абразуміў „пісьменніка” бурсацкім спосабам: падвесіў да дзвярэй вядро з вадою. Бязлітасна дзейнічаў Мішэль. Наш паўночнік насіў паліто з футравым каўнерам. З якога палескага звярка паходзіла футра, Кемеж не хваліўся, але такога каўняра ніхто ў Кенігсбергу не меў. Халодны душ не толькі страсянуў Кемежам, але і апаганіў яго гонар — каўнер. Не скажу, каб Мішэль чэрпаў ваду з крана. Метад вытрымаў пробу, працэдуру паўтараць не было неабходнасці. Слімчук падстройваецца пад Кемежа. Як сам кажа, у лепшым таварыстве падбірае „культурныя” словы. Да палешукоў нейк не пасуе камлюкаваты Валасэвіч. Вечна наракае на свой лёс і, як скідальскі жанацік, не вылазіць з барака, зусім не ведае горада.
Засталіся падлеткі з Украіны: белабрысы Гена Удавэнка і карлікаваты Казік. Далучылі іх да нас у канцы засялення лагера. Проста быў парожні ложак. Як яны трапілі ў Кенігсберг не памятаю. Забыў нават прозвішча Казіка. Было на „скі”, і быў ён украінскім палякам. Абодва сталі „сынамі” штубы. Казік — весялун. Аднойчы давёў да рогату калону рускіх палоннікаў.
Скончылася дзённая змена і мы, ужо пераапранутыя, ішлі да выхаду. На дварэ вахманы строілі рускіх. Панылыя чакаюць каманды „Уперад!”. Праходзілі міма. Раптам Казік шмыг наперад, і камандуе:
Шанкер, триппер и бомбоны,
Становитесь в эшелоны!
Мандавошки взад немножко...
А ты, триппер, куда выпер?
Смирно, боевая рота —
Генерал Сифилис идёт!
Выструніўся карапуз, тулава адхіліў назад, мізэрны жывоцік выпучыў наперад, правую руку пад казырок — і, салютуючы строй, парадным крокам прачаканіў уздоўж калоны.
Узарвалася вясёлая гамана. Аказваецца, нават рускім палоннікам не чужы смех. Магчыма, смяяліся яны апошні раз. Фронт каціўся на Захад. Недалёкі той дзень, калі немцы пагрузяць нашых бедалаг на караблі і адправяць у мора, на ўцеху савецкіх субмарынаў. Калі хто і перажыў марское вадохрышча, не абмінуў Калымы. Савецкі воін не меў права здавацца ў палон. За такі ўчынак Сталін не пашкадаваў нават роднага сына. Гуманны Захад таксама закрыў вочы на рускіх палоннікаў. Ніадкуль не чакалі дапамогі.
частка VI.
І мы, хоць прысягі ніякай не давалі, занесены былі ў чорны спісак. Хутка пачуем:
— Трэба было ісці ў партызаны. А то паехалі ў Германію.
— Прымусілі, — скажа Сідар.
— А ў цябе што, ног няма?
— У нагах няма праўды.
— Бачылі яго, які філосаф!
— Дык я і ад вас мог уцячы.
Сідар трапіў на разумнага фільтратара. Перамагла логіка. Цікава, які лёс рускага інжынера з канструктарскага бюро? Жыў у горадзе, пад віядук не заглядаў, харчаваўся разам з немцамі. Добра апрануты, гладкі, з высакамерна ўзнятым падбародкам. Ідзе фабрычным дваром як лунацік. Не бачыць ні нас, ні французаў, ні — дзіва дзіўнае! — рускіх. Усе мы для яго смецце. Шцірліц? І колкае высакамер’е, што вярэдзіць тваё нутро — мяккая адплата мерзким здраднікам? Пэўна, так і паводзілі сябе ў варожым тыле асы славутай разведкі. А мо сярод няроўных былі раўнейшыя. Як той латыш з такарнага цэха. Сёрбае з немцамі гарохавы суп і ўжо глядзіць на цябе, падвіядукавага, з належнай вышыні. Не зайздрошчу вам, сляпыя акцёры, гістарычнай трагікамедыі.