— Ну што, як?
— Запісалі-такі нашага хлопца!
— О-о! Гэта шчасце вялікае — чалавекам стане!.. Можа, і нас калі ўспомніць… — Нохім падняў палец угору, нібы да нечага прыслухоўваўся.
— Галоўнае, што плаціць за навуку не трэба — за кошт казны…
— О-о-о! Дык што? У нас пакідаеш?
— Мы думалі прасіць вас, Нохім, хай бы пакуль што ў вас пажыў.
— А ці спадабаецца яму ў нас?
— Ой, Нохім-Нохім, усё ты прыбядняешся. Чаму ж не спадабаецца? Мы ж, таго, заплацім.
— Ну, калі так, дык хай застаецца. Можа, калі дратву дапаможа ссукаць ці вядро вады прынясе. — Гаспадар павярнуўся да дзвярэй: — Малка! Малка! Чуеш? Дзе ты там? Я кажу каб заставаўся.
Прытупала Малка.
— Хай застаецца! Можа, калі што ў хаце паможа — дроў ці вады прынесці.
— От і я кажу. Толькі далекавата табе будзе хадзіць, хлопец, — праз усё мястэчка.
— Нічога! Ногі ў яго хуткія.
Лявонка прысеў на ўслон. Сэрца грэла надзея на будучыню, на вучобу. Ён адчуваў, як моцна любіць і дзядулю, і маці з бацькам, і сястрычак, і сябрукоў у далёкай Прусцы, і гэтых вось новых гаспадароў — дзядзьку Нохіма і цётку Малку, якія ў патрэбны момант не адмовілі, прытулілі…
Дадому Кірыла вяртаўся адзін. Паспеў яшчэ зайсці да Лейбы — купіць селядца. Павечарэла. Па небе паказаліся першыя зоркі, калі Кірыла выехаў на гасцінец. У галаве раіліся розныя думкі. «Шмат людзей ехала па гэтым гасцінцы, але хто калі вёз унука, каб той у вучылішчы вучыўся?! Вядома, цяжка цяпер будзе. Дзе тых грошыкаў узяць? Давядзецца добра падумаць… Я прыгонны быў, а ўнук вучоны будзе. Падумаць толькі! Гэта ж не шмат часу прайшло, а ўсё-такі нешта ж у свеце мяняецца. Вучылішча — гэта табе не жарты. Можа, нарэшце, і мы нешта будзем мець… Адно толькі, каб не атрымалася так, што ад зямлі адарвецца, але і неба не дастане…»
Перад Бабіцкай гарой гаспадар, калі вяртаўся з Камянца дадому, злазіў з воза і папіхаў — пасабляў каню. Тое ж самае зрабіў і Кірыла — пад'ём вунь які круты, шкада жывёліны.
«…Бяжы, зайчык, вучыся, пакуль не ўгледзелі гэтыя… Ураднікі, ды паны, ды пісарчукі… Відаць, Кузёмка той нездарма такую вестку прынёс пра дваццатае стагоддзе. Добрая навіна! — Потым успомніў Лейку з Іванам. — Што ні кажы, а ў чалавека цяпер, відаць, болей правоў. Паглядзім, як яно будзе — што да чаго».
V
— Добры дзень! — павіталася Хомчыха, не паспеўшы нават зачыніць за сабой дзверы. — Ці чулі, пра што Кузёмка плёў? — суседка Хомчыха — баба-пахатуха, жанчына дакучлівая, кожнага дня прыходзіць пазычыць нешта і мае пастаянную патрэбу пра каго-небудзь пагаварыць. — Калантар! Гэта ж трэба выдумаць!
— Пра каго гэта ты? — не адразу сцяміў Кірыла.
— Ну пра гэтага… Напалохаў! Дваццатае сталецце!.. Ой!..
«Пра Кузёмку!» — зразумелі гаспадары, але прамаўчалі.
— Ну што, што дваццатае? — працягвала Хомчыха, але, убачыўшы, што гаспадары слаба рэагуюць на пачутую навіну, перайшла на другое:
— Чадна ў вас, Марылечка!
— Ой, што зробіш? Хата старая, асела ўся, і печ такая. Я сваім кажу — трэба пра новую думаць.
— А, такі, трэба… Што, унука вучыцца адвёз? — Хомчыха павярнулася да Кірылы.
— У Камянцы ён, — адгукнуўся Кірыла, збіраючыся снедаць.
— Тады, можа, і настаўнікам будзе. Гэта добра! — У голасе Хомчыхі пачулася нейкая ліслівасць і зайздрасць адначасова.
— Хто яго ведае, як там будзе, — уздыхнула Марыля, — яшчэ не хутка тое.
У калысцы сядзела Барбарка і смяялася бяззубым роцікам.
— Малеча! — цмокнула ёй у адказ Хомчыха. — Калі ты вырасцеш?
Але Барбарка нічога пэўнага адказаць ёй не магла і толькі выяўляла прыязь усім сваім абліччам. Гэты раз Хомчыха пазычыла два фунты ячменных круп, бо сваіх яшчэ не паспела надраць, і, узрадаваная, пабегла дадому.
«Усё ж такі,— разважаў Кірыла, — праняла нашых прускаўцаў навіна Кузёмкі, усе захваляваліся…»
Сапраўды, пачутую вестку пра дваццатае стагоддзе абмяркоўвала ўся Пруска, але ніхто не ведаў, як яе разумець і як на яе рэагаваць. Уражанне было такое, што прускаўцы некуды безнадзейна спазніліся, і цяпер невядома, як паправіць справу.
Адзіны, хто паставіўся да Кузёмкавай навіны спакойна, нават раўнадушна, быў мясцовы ўраднік. Стараста Мітрафан Давыдзюк данёс урадніку пра яе ў той жа дзень, але Кастантага гэта мала абыходзіла, як і бацюшку — айца Глеба. Адзін і другі, нягледзячы ні на якія нечаканасці, ведалі, што якое б стагоддзе ні стаяла на дварэ, а жыццё ідзе сваім ходам. Прускаўцы здаўна мелі ўласнага паліцэйскага, які жыў у вёсцы. Называлі яго Канстанцін Цярэнцьевіч Дзванарык, па-мясцоваму — Кастанты. Бацька Кастантага асеў тут яшчэ ў часы Мураўёва, пасля паўстання шэсцьдзесят трэцяга года. Ён і ўдзельнічаў у падаўленні гэтага паўстання — у чыне унтэр-афіцэра, за што, можна сказаць, і атрымаў пасаду ўрадніка. Кастанты ад бацькавых традыцый вернасці прастолу не адступаў ні на крок, быў у захапленні ад сваёй паліцэйскай кар'еры і спадзяваўся з цягам часу стаць прыставам. Хата ўрадніка стаяла першай, на самым відным месцы, недалёка ад карчмы, там, дзе вясковая вуліца ўпіраецца ў камянецкі гасцінец. Нават не хата, а дом — з высокім дахам, крыты гонтаю і абведзены вострым частаколам. Паселішча гэтага казённага чалавека было акружана атмасферай нейкай невытлумачальнай павагі і страху. Апошняму ў немалой ступені садзейнічала і вялізная, на ўсю шырыню прускаўскай вуліцы, лужына перад хатаю. У ёй рэзідэнцыя ўрадніка адлюстроўвалася ва ўсёй велічы. Кастанты, трэба сказаць, любіў гэтае тварэнне прыроды і ў часы асабліва шырокага разліву знаходзіў яго нават прыгожым. Летам лужына звычайна высыхала і аб'яўлялася толькі пасля праліўнога дажджу, затое вясной і восенню залягала надоўга, у адпаведнасці з сваімі натуральнымі памерамі. Не проста праехаць праз яе чалавеку з возам. Бывае, як засядзе хто, дык доўга не можа выбавіцца, пакуль не дапамогуць людзі. Па другі бок ураднікавага дома рос сад з высокімі старымі вішнямі, грушамі і яблынямі.