— Гэта Пацей так сказаў?
— Вілаводзіць ён цябе! — дадала да свёкравых слоў Марыля, кормячы малую Барбарку.
Міхаль прамаўчаў. На наступную раніцу ён пайшоў у кузню да Пракопа.
Пасля ўчарашняй слаты дарога пакрылася хрупкім лядком. З кузні ўжо даносіліся жалезныя гукі: каваль тахкаў молатам аб кавадла — ладзіў нейкую рэч. Пракоп карыстаўся павагай — у вёсцы без каваля нельга. Раптам шворан зломіцца, ці конь раскуецца, або серп направіць трэба. Ці новую касу адцягнуць, ці, напрыклад, сашнік у плузе адваліцца, або ў самую касавіцу шыйка ў касе трэсне. Ён гнуў палазы для санак, кляпаў абады, умеў паяць. Замест драўляных сохаў пачалі з'яўляцца жалезныя плугі. Той-сёй паспеў ужо прыдбаць такі плуг у Камянцы. Пракоп авалодаў і гэтай справай, умеў сам зрабіць плуг, абы жалеза было. Ён любіў працаваць з жалезам, любіў, распаліўшы яго да чырвані, з дапамогай малатка надаць такую форму, якую хацеў.
Вясковы каваль, акрамя таго, яшчэ і зубны доктар. Калі забаліць зуб, асабліва карэнны, ды так, што чалавек месца сабе не знаходзіць і нішто не дапамагае — ні лекі, ні замовы, тады да каваля даводзіцца звяртацца. Пракоп, доўга не думаючы, браў клешчы і выдзіраў хворы зуб. Здаралася, праўда, памыляўся: замест хворага рваў здаровы, але з кім не бывае…
Пацямнелая ад часу і жалезнай копаці кузня знаходзілася за вёскай, на выгане, праз які ішла дарога ў суседнія вёскі. Ля кузні стаяў Васіль Каленік, трымаючы за вуздэчку распрэжанага каня. Прывёў падкаваць. На гаспадару той самы прывычны для ўсіх абшарпаны кажушок.
«От і Орліка трэба было б падкаваць на пярэднія ногі», — падумаў Міхаль.
З кузні выйшаў Пракоп у доўгім кавальскім фартуху. На галаве ў яго збітая з чорнай воўны магерка, якую ён не здымаў ні на вуліцы, ні ў кузні. Ад часу і пылу магерка набыла цьмяна-шэры колер. Павіталіся. Пракоп — у рабоце. Ён учэпіста ўзяў Васілёвага каня за нагу, заціснуў яе пад сваім каленам так, каб яна не вырвалася, і пачаў прымацоўваць да капыта свежую, нядаўна выкаваную падкову. Потым асцярожна стукнуў малатком па вухналю. Раз, другі, трэці… Жылы на руках у каваля тоўстыя, напампаваныя крывёй.
Васіль сказаў жартам:
— Мусіць, шчаслівы ты чалавек, Пракоп, што заўсёды падкову ў руках маеш.
Каваль засмяяўся:
— Дзе ж яно — тое шчасце? Мусіць, збегла некуды…
— А ці мог бы ты, Пракопе, так падкаваць, каб ён ніколі не спатыкнуўся? — у голасе Васіля зноў пачуўся жарт.
Засмяяўся і Міхаль.
— Чаго захацеў! — у Пракопавых вачах з чырвонымі павекамі таксама зайгралі іскрынкі ўсмешкі:
— Прайшла чутка, што ты ў Амэрыку сабраўся?
— Ужо шыфс-карту маю! — пахваліўся Васіль.
— У Амэрыцы, кажуць, шалёныя заробкі! Вось там і дагоніш сваё шчасце…
— У Амэрыцы свабода. Паехалі разам!
— Каб не кузня, я б паехаў! Можа б, і зарабіў бы тых даляраў…
Пракоп гаварыў шчыра — сям'я яго жыла даволі бедна, і прычынай было, магчыма, яшчэ і тое, што ён гнаўся за двума зайцамі: кавальскую справу намагаўся спалучыць з палявымі клопатамі. А гэта, вядома, не проста.
Падкаваўшы каню адну нагу, ён узяўся за другую.
— А ты, Міхаль, не думаеш ехаць? — спытаў каваль, не адрываючыся ад работы.
— Не. Спраў шмат. І хату трэба новую ставіць, старая зусім струхлявела. І Падгурскаму вінаваты…
У Падгурскага пару гадоў назад Кужалі купілі зямлі. Пасля таго як расплаціліся з казной за Срач, Міхаль, параіўшыся з бацькам, узяў яшчэ паўтары дзесяціны на Доўгіх.
— Я ведаю, што ты сведак шукаеш? — Васіль глянуў на Міхаля. — Я б пайшоў, але ж, бачыш, у Амэрыку еду…
Міхаль нічога не адказаў.
Пракоп хутка справіўся і з другой конскай нагой, занёс у кузню інструмент.
— Ну, вось і ўсё!
Васіль расплаціўся і павёў каня дадому.
Прыбег кавалёў сын Цішка — яшчэ падлетак (так называлі гэты ўзрост прускаўцы), але ўжо даўні бацькаў памочнік. Пракоп загадаў яму падмесці абрэзкі конскіх капытоў і сухія яблыкі гною ля ганка. Потым узяўся чысціць горн, выкінуў адтуль кучу дзындры і вынес яе на вуліцу. Пракоп з Міхалём зайшлі ў кузню, скруцілі цыгаркі.
«Увішны ты хлопец! — падумаў Міхаль, убачыўшы, як Цішка прыбірае ў кузні.— Калі-небудзь і сам будзеш кавалём».
Недзе ў кутку над кучай іржавага жалеззя гудзеў камар, прадчуваючы прыход вясны.
— Чуеш, — кіўнуў на куток каваль, — зіма, а ён ужо голас падаў…
— Ажыў!
— Вясна ідзе.
Управіўшыся са смеццем, Цішка пабег па сваіх справах.
— Гляджу на твайго сына — расце хлопец. Не думаеш вучыцца куды аддаць?
— Дзе ж тыя грошы ўзяць? — пачасаў за вухам каваль. — А твой хлопец як?