— Пал у яго вялікі…
Побач стаяла пабляднелая Марыля.
— Можа, каб да шаптухі яго? — у трывозе паглядзела яна на Кірылу.
Гаворка ішла пра суседку Васіліху, якая жыла праз колькі хат ад Кужалёў і не без поспеху займалася народным лекаваннем. Кірыла, нічога не кажучы, збегаў да Мордкі, узяў напавер кручок гарэлкі. Разлічыцца можна было і пазней. Хуценька прынёс і, дастаўшы з паліцы ёмкі кілішак з тоўстага зеленаватага шкла, амаль да палавіны наліў сыну. Міхаль выпіў і з удзячнасцю паглядзеў на бацьку.
— Што, — узрадаваўся той, — палягчэла трошкі?
— Здаецца, палягчэла.
— Так! Гарэлка, што ні кажы, а збівае пал…
У хату зайшоў сусед Назар Хомка. Сеў на лаўку, не скідаючы світкі, паглядзеў на Міхаля і, каб хоць як суцешыць хворага, сказаў:
— Азіміна добра паднялася.
Але хворага гэта не ўзрадавала.
— Жаць будзеце, мусіць, без мяне…
Кірыла глыбока ўздыхнуў.
— Можа, якога настою папіць? Бывае, што дапамагае, — сказаў Назар і, доўга не затрымліваючыся, моўчкі выйшаў, асцярожна зачыніўшы за сабою дзверы.
Хвораму не палепшала ні праз дзень, ні праз два. Наказалі цётцы Васілісе Каленкавай, якая прыйшла ўвечары. Зычліва і дабрадушна агледзела небагатую хатнюю абстаноўку і спыніла погляд на хворым, трымаючы пад рукою цёмную бутэльку з нейкай вадкасцю.
— Гэта настой з ядлоўцу і бярозавых пупышак, для націрання, — растлумачыла лекарка, прыглядаючыся да хворага, — яе шэрыя, маладжавыя вочы прыветна ўсміхаліся, але твар сведчыў пра рашучасць характару.
— Ломіць цела, — паскрадзіўся хворы.
— Зараз мы паправім справу! Васіль мой хварэў быў, дык я яго хутка паставіла на ногі. Прастуда!
Яна тут жа загадала Марылі націснуць соку з старых буракоў. Націраючы хвораму спіну і паясніцу, лекарка нешта нашэптвала. Вакол чорных яе зрэнкаў мітусіліся ледзь улоўныя жаўтаватыя праменьчыкі, а на скулах, відаць, ад шчырага старання выступілі ружовыя плямы.
Міхаля смажыла, і яго папаілі бураковым сокам. Нарэшце закуталі ў коўдру, зверху акрылі кажухом.
— Хай прэе!
На развітанне шаптуха абяцала даць зёлак, з якіх трэба было гатаваць адвар і даваць піць. У яе, аказваецца, быў і дзівасіл, і дзягіль, і лісце маліны. Сказала, каб папраўляўся, і пайшла сваёй порсткай, энергічнай хадою.
Вечарам, як яна і раіла, на грудзі хвораму паклалі кампрэс з нацёртага маладога хрэну, які Кірыла накапаў у агародзе.
…Прайшло некалькі дзён. Міхаль згасаў на вачах. Не дапамагаў і адвар з Васілішыных зёлак. Кірыла ўзяў сына за руку, каб хоць крыху падбадзёрыць, і з жахам адчуў, што яе амаль пакінула жыццёвая сіла.
— Не мітусіцеся, — ціха, але выразна прамовіў хворы, — паміраць буду. — Ён цяжка дыхаў, як бы не хапала ў хаце паветра. — Усё. Заказвайце паніхіду, — прашаптаў ён звялымі вуснамі.
Паслалі ў Камянец па Лявонку. Сын прыехаў пад вечар. Яшчэ з вуліцы пачуў, як пад паветкай каля хлява, у якім стаяў конь, тоненька выў Курцік. Звычайна лашчыўся, кідаўся на грудзі, а цяпер як бы нешта нядобрае чуе.
Вакол Міхаля сабралася сям'я, каб выслухаць апошнюю волю паміраючага.
Бацька гаварыў ціха, з цяжкасцю:
— Ох, хату вам не паставіў, не паспею…
Лявонка пагладзіў ягоную руку. Адчуўшы, што сын побач, Міхаль хацеў павярнуць галаву ў яго бок, але не хапіла сілы, і ён толькі з нейкай асаблівай скрухай уздыхнуў:
— Лявонка, сынок, слухайся ва ўсім дзеда і маці. Жыві так, як яны казаць будуць.
Марыля ціха заплакала. У хаце запанавала маўчанне, як бы спыніўся час. Лявонка адчуў сваю поўную бездапаможнасць.
Міхаль гаварыў як бы ў паўзабыцці:
— Ямку выкапайце глыбокую…
Сэрцы сямейнікаў сціскаліся ад жалю і ад жаху.
— …каб не чуць людскіх скаргаў…
Паведамілі папу, каб паспавядаў. Айцец Глеб заявіўся, пасабораваў, даў прычасце.
Ля дзвярэй паставілі крыж і чорную харугву. Малую Барбарку аднеслі да суседзяў.
Калі айцец Глеб падняўся ад паміраючага, у хаце загаласілі, але Кірыла спыніў: хай памрэ спакойна. Лявонка бачыў, як бацькавы вочы станавіліся як бы шклянымі і нарэшце зусім патухлі. Кірыла асцярожна дакрануўся да іх пальцамі і апусціў павекі. У рукі Міхалю ўклалі запаленую грамнічную свечку — агонь ачышчае і не падпускае злых духаў.
Лявонка плакаў, па-дзіцячы выціраючы слёзы кулаком.
Сумная вестка хутка абляцела Пруску. Чутно было, як Назар скідаў з гарышча дошкі на труну.
Звонам азвалася прускаўская царква. Скрушна было слухаць, як ён стагнаў, велічна і адначасова бязлітасціва, раўнадушна, аплакваючы чалавечую смерць і нагадваючы жывым, што заўтра зазвоніць і па іх.