Хто злодзей — не ведалі.
«Дапрасіць!» — мітусіўся Кастанты, але яго вышуковая дзейнасць нічога не дала. Некаторыя казалі, што тых коней Дармідонт сам адвёў у Бярэзіну. І свайго, і Гальяшовага… Адыграліся на маладым цыгане, які аднойчы ранкам, пасля таго здарэння, ішоў па камянецкім гасцінцы і завітаў у Пруску. Яго злавілі, абвязалі вяроўкамі і вывелі на выган. Цыган казаў, што ён ні ў чым невінаваты і ніякага дачынення да той кражы не мае, але натоўп ёсць натоўп. «Патачным цукрам ён яго прыманьваў», — нашэптваў, ідучы ззаду, Ясё Латушка. Самасуд чыніў Дармідонт — біў цыгана ўжо, здавалася, непрытомнага. Каля бацькі ў пыле круціўся хлапчук, увесь захоплены бойкай і таксама стараўся тузануць ахвяру. Гэта быў Трахімка, тады яшчэ зусім малы. «Так яго! — падахвочваў бацька. — Так яго! Эх ты, не ўмееш біць, ду-урань! Бі наском!» Цыган ужо не рэагаваў на ўдары. «Калом бы яму па рэбрах!» І тут адбылося нечаканае. «Стой! — крыкнуў Кірыла і абвёў вачыма натоўп. — Хопіць здзекавацца над чалавекам». Да Кірылы падскочыў Дармідонт: «Канакрадаў трэба біць!» Здзекі тым не менш спыніліся. Натоўп астыў. Той малады цыган і быў Піхта, якому Кірыла, па сутнасці, уратаваў жыццё.
Праз альшыну відаць было, як цыганы спыніліся на Агульным і пачалі распрагаць коней. У Пруску даносіліся іх вясёлыя смех і гамана. Госці мелі намер, відаць, затрымацца, бо паставілі шатры і адразу ж узніклі спевы, музыка і танцы. Запалала вогнішча.
Да цыганскай стаянкі пацягнуліся людзі. Лявонка пайшоў з Кірылам.
— Не баўцеся надта! — крыкнула ўслед Марыля, але яны былі ўжо за весніцамі і зрабілі выгляд, што не пачулі.
Ідучы ля Ганнінай хаты, Лявонка глянуў на гародчык з вяргінямі: «Будзе ж, мабыць, і яна…»
Кірылу Піхта пазнаў здалёк:
— А Міхаль як? — ён ведаў Кірылавага сына.
Кірыла глыбока ўздыхнуў і сумна пакруціў галавой.
— Памёр.
Піхта паглядзеў на Лявонку. Бялкі яго асалавелых ад гарэлкі вачэй — у чырвоных пражылках.
— Дык ты Кірылаў унук?
— Унук, — замест Лявонкі адказаў Кірыла.
— І ты, Пракоп, тут, — Піхта заўважыў каваля, які падышоў да іх.
Павіталіся.
— Эй, нясіце сюды чарку! — Піхта махнуў рукой цыганам, сярод якіх стаяў важак.
Лявонка прыкмеціў яго адразу. Важак вылучаўся сярод цыганоў высокай шапкай і чырвонымі ботамі. За халяваю — бізун. Твар валасаты — толькі нос тырчыць. Позірк калючы. Глянуў на Лявонку — як нажом паласнуў.
Да гурту далучыліся Каленікі — дзядзька Васіль з братам Ляксеем, а за імі і сусед Фёдар Тупчык.
Праз гоні якія стаяў Дармідонтаў хутар. Лявонка паглядзеў у той бок. Самога Дармідонта пакуль што не відаць — недзе, мабыць, у лесе. Ды і сыноў яго — Трахімкі і Цімошы — таксама няма.
Цыганы самі весяліліся і частавалі кожнага, хто прыходзіў у табар, — налівалі шклянку гарэлкі, на закуску давалі сала з хлебам. Цыганы, як вядома, надта любяць сала, а яшчэ з гарэлкай! Адчувалася, што гэты народ не думаў ні пра мінулае, ні пра будучыню, жыў сённяшнім днём. Табар весяліўся. Хіба што толькі важак, абцяжараны сваім адказным становішчам, пагардліва паглядаў навокал і не спрабаваў ні з кім гаварыць.
— Кірыла, расказвай, як жывеш! — не сунімаўся Піхта.
— Якое там жыццё без каня…
— Няма каня? — здзівіўся цыган.
— Пайшоў за гаспадаром услед…
Піхта ажно прысвіснуў, потым спачувальна пацмокаў языком.
— Пачакай, бацю, можа, як дапаможам… — і ўсміхнуўся: — Цыганы — багатыя!
Кірыла з недаверам паглядзеў на яго.
— Не бойся, я не канакрад. Каб я ім быў, дык барон не трымаў бы мяне каля сябе. А наш барон — чалавек!
Барон якраз выйшаў з шатра і перамінаўся з нагі на нагу. Гэта быў поўны, каржакаваты мужчына сярэдняга росту. Ён ляніва паазіраўся навокал, паблажліва ўсміхаючыся і паказваючы некалькі залатых зубоў. Заўважыўшы барона, заспявала скрыпка, і амаль адначасова стаў пастукваць бубен, які ў нечым згаджаўся з ёю, а ў нечым быццам бы і пярэчыў. Каля вогнішча закруцілася маладзенькая цыганка з каралямі на тонкай стройнай шыі. Закінула назад галаву і расставіла рукі.
— Ружа спявае! — кіўнуў у бок цыганкі Піхта.
Апранута спявачка ў яркае чырвонае адзенне. Кофта з шырокім выразам і спадніца стракацяць непрывычнымі для тутэйшага вока зыркімі кветкамі. На шыі, на руках забразгаталі маністы і браслеты. Па твары пераліваўся водсвет кастра.
— Чавэло! — вясельны табар дыхнуў нейкай абвостранай пачуццёвасцю.
Да цыганкі падскочыў і затросся ў танцы малады цыган у шырокай чырвонай кашулі. Не ўтрымаўся і Піхта і таксама пайшоў у пляс, лоўка ўдараючы далонямі па халявах. Цыган-скрыпач падышоў да Кірылы (чамусьці выбраў менавіта яго) і пачаў наігрываць яму над вухам. Кірыла смяяўся.