Mashina Ryuxinni silkitaverib, koptokdek otaverib tinkasini quritgan edi. U bosib o‘tirgan g‘o‘la hadeb tagidan chiqib ketishga jahd qilardi. Sal oldinroq trolleybusda jo‘nab ketishgan militsioner bilan Panteley tashlab ketgan sochiqlar kuzovning u boshidan-bu boshiga tinimsiz sirpanib borib-kelib tu-rardi. Ryuxin ularni yig‘ishtirib olmoqchi ham bo‘ldi, lekin birdan xunobi chiqib: «E, padariga la’nat! Nima, men ahmoqmanmi?..» — deb to‘ng‘illadida, ularni tepib yuborib, u tomonga boshqa qaramay qo‘ydi.
Uning ruhi tushib ketgan edi. Ryuxin bu g‘urbatxonaning o‘z xotirasida mash’um iz qoldirganini endi aniq his eta boshladi. U o‘zini iztirobga solayotgan narsa nima ekanligini anglashga urinardi. Darvoqe, nima u? Xotirasiga kanadek yopishib olgan yashil chiroqlar bilan yoritilgan koridorxmi? Yo dunyoda esdan ayrilishdek baxtiqarolik yo‘q degan fikrmi? Ha, ha, shu fikr ham, albatta. Lekin axir, butun bashariyat shunday fikrlaydi-ku. Yo‘q, yana qandaydir boshqa tuyg‘u mavjud. Nima ekan u? Ha-a, bildi — alam. Ha, ha, Bezdomniyning unga, yuzingda ko‘zing bormi demay, tikka aytgan alamli so‘zlari. Hamma balo u gapning alamli bo‘lganida ham emas, balki haqqoniyligida edi.
Shoir endi tevarak-atrofga ko‘z tashlamas, oyoq ostiga — dirillab turgan isqirt polga tikilgancha, bir nimalarni g‘o‘ldirar, ich-etini yeb nola chekardi.
Darvoqe, she’riyat… U — o‘ttiz ikki yoshda! Xo‘sh, buyog‘iga qanday hayot kechiradi? — Bundan keyin ham u yiliga bir nechtadan she’r yozib turadi. — To qari-gunchami? — Ha, to qariguncha yozaveradi. — Xo‘sh, nimaga erishadi shu she’rlari bilan? Shuhratgami? «G‘irt bema’nilik! Hech bo‘lmasa, o‘zingni o‘zing aldamasang-chi. Yomon she’r yozgan shoir hech qachon shuhrat qozonolmaydi. Nega she’rlarim yomon? Haqiqatni, haqiqatni gapirdi! — derdi Ryuxin o‘ziga o‘zi shafqatsiz ta’na qilib. — Yozganlarimning birontasiga ham ishonmayman!..»
Asab torlari nihoyatda tarang tortilgan shoir bir chayqalib ketdi, oyog‘i ostidagi pol dirillashdan to‘xtadi. Ryuxin boshini ko‘tarib, allaqachon Moskvaga kirib kelganini, tong otib, osmondagi bulutlar zarrin rangga kira boshlaganini ko‘rdi. U o‘tirgan yuk mashinasi xiyobonga burilish yerida qator tizilgan ma-shinalar orqasiga borib to‘xtagan, undan salgina narida postamentga o‘rnatilgan metall odam boshini xiyol egib, xiyobon tomonga tikilib turardi.
Tobi qocha boshlagan shoirning miyasiga qandaydir alomat fikrlar yopirilib keldi. «Mana, omadlilik namunasi…» — shunday deb Ryuxin o‘rnidan turib qad-dini rostladi va negadir hech kimga tegmay qimir etmay turgan cho‘yan odamga hamla qilib qo‘lini ko‘tardi, — u o‘z hayotida qanday harakat qilgan bo‘lmasin, qanday voqealarni boshidan kechirgan bo‘lmasin, hammasi uning uchun foyda bo‘lgan, hammasi uning shon-shuhratini ko‘tarishga sabab bo‘lgan! Lekin nima ish ko‘rsatdi o‘zi u? Hech aqlim bovar qilmayapti… Xo‘sh, biron diqqatga sazovor ma’no bormi bu so‘zlarda: «Qo‘l bilan tiklab bo‘lmas…» Tushunmayman!.. Omadi bor ekan, toleli ekan! — deb birdan zarda bilan xulosa chiqardi va mashinaning joyidan jilganini his qildi, — anavi oqgvardiyachi otib, son suyagini majaqlab tashladi-yu, uni boqiy qildi-qo‘ydi…»
Turib qolgan mashinalar yura boshlashdi. Butunlay tobi qochib, hatto keksayib qolgan shoir yana ikki minutdan keyin Griboedov ayvoniga kirib bordi. Ayvon bo‘shab qolgan edi. Burchakda qandaydir ulfatlar turishga shaylanishar, zal o‘rtasida boshiga do‘ppi kiygan, qo‘lida qadah ushlagan tanish konferanse pitirlab yurardi.
Bir quchoq sochiq ko‘tarib kirgan Ryuxin Archibald Archibaldovich tomonidan ochiq yuz bilan qarshi olin-diyu, shu zahoti la’nati latta-puttalardan ozod qilindi. Agar Ryuxin kasalxonada, so‘ng yuk mashinasida qaytayotganida ko‘p aziyat chekmaganida edi, shifoxonada bo‘lgan voqealarni turli uydirma va loflar bilan boyitib maroq bilan hikoya qilgan bo‘lardi. Lekin hozir bu narsa uning ko‘ngliga sig‘mas, bundan tashqari, Ryuxinda kuzatuvchanlik qobiliyatidan asar ham yo‘qligiga qaramay, yuk mashinasida chekkan yo‘l azobidan keyin, restoran xo‘jayinining yuziga endi birinchi marta tikilib qaradi, garchi Archibald Archibaldovich Bezdomniyning ahvolini surishtirayotgan, hatto «voy bechora-e!» — deb achinayotganday bo‘lsa ham, aslida Bezdomniyning taqdiri uni mutlaqo qiziqtirmayotgani, unga tariqcha ham achinmayotganini Ryuxin birinchi marta aniq his qila boshladi. «Qoyilman! To‘g‘ri qilasan!» — deb o‘yladi Ryuxin hayosizlarcha va g‘ajib tashlagudek adovat bilan, so‘ng shizofreniya haqida gapirishdan to‘xtab, iltimos qildi:
— Archibald Archibaldovich, qittay araq ichsam devdim…
Restoran sohibi soxta muruvvat bilan pichirladi:
— Tushundim… hozir… — u ofitsiantga imo qildi. Endi chorak soatdan keyin Ryuxin butun zalda yolg‘iz o‘zi bukchayib olib baliq yer, dam-badam ryumka to‘ldirib araq icharkan, o‘z hayotida endi hech nimani o‘zgartirib bo‘lmasligini, faqat unutish mumkinligini tushunar, e’tirof etardi.
O‘zgalar maishat bilan mashg‘ul bo‘lgan bir paytda, shoirning bu tuni hayf ketgan, endi uni qaytarish mumkin emasligini u tushunardi. Tun o‘gib ketganini apglash uchun osmonga bir nazar tashlashning o‘zi kifoya edi. Ofitsiantlar shoshqaloqlik bilan dasturxonlarni yig‘ishtirishardi. Ayvon oldida izg‘ib yur-gan mushuklar allaqachon yuzlarini yuvib olishgan edi. Shoirni ayovsiz uyqu bosa boshladi.
Yettinchi bob
BEXOSIYAT KVARTIRA
Agar ertasi kuni ertalab Styopa Lixodeevga: «Styopa! Agar hoziroq o‘rningdan turmasang, seni otib tashlashadi!» — deb aytishsa, u majolsiz ovoz bilan eshitilar-eshitilmas shunday degan bo‘lardi: «Mayli, otaveringlar, nima qilsanglar qilaveringlar, lekin turmayman».
O‘rnidan turish uyoqda tursin, ko‘z ochishga ham majoli yo‘qday edi, chunki agar u ko‘zini ochsa, shu zahoti chaqmoq chaqilib, boshini tilka-tilka qilib majaqlab yuborayotganday bo‘lardi. Uning miyasida ulkan bir qo‘ng‘iroq tinmay bong chalayotganday, ko‘z kosalari va qovoqlari oralig‘idan yam-yashil yaltiroq gardishli jigarrang dog‘lar suzib o‘tayotganday bo‘lar, buning ustiga-ustak, ko‘ngli muttasil behuzur bo‘lardiki, bu behuzurlik, kelib-kelib miyaga xira pashshadek o‘rnashib qolgan qandaydir patefon ovozidan vujudga kelayotgandek tuyulardi.
Styopa kecha yuz bergan voqeaning biron lavhasini eslashga urinib ko‘rdi, lekin faqat bir narsa esiga tushdi, xolos: chamasi, kecha u qaerdadir qo‘lida salfetka bilan qandaydir bir xonimni o‘pishga intilib, ertaga roppa-rosa tush paytida uyingizga mehmon bo‘lib boraman, deb va’da qilgandi. Xonim: «Yo‘q, yo‘q, men uyda bo‘lamayman!» — deb rad javobi berar, Styopa esa o‘z ahdida qattiq turib olib: «Men baribir boraveraman!» — derdi.
Styopa xonimning kimligini ham, hozir soat necha bo‘lg‘anini ham, bugun qaysi oyning qaysi kuni ekanligini ham mutlaqo bila olmasdi, eng yomoni: u o‘zining qaerda yotganini ham bilmasdi. U hech bo‘lmaganda, o‘zining qaerdaligini aniqlamoqchi bo‘lib, zilday og‘ir chap qovog‘ini zo‘r-bazo‘r ko‘tardi. G‘ira-shirada ko‘ziga bir nima yalt etib ko‘ringanday bo‘ldi. Styopa nihoyat uning toshoyna ekanligini, o‘zining esa o‘z yotoqxonasida karavotda, ya’ni bir vaqtlar zargar be-vasiniki bo‘lgan karavotda chalqancha yotganini bildi. Birdan uning miyasida shunday qattiq sanchiq turdiki, u ko‘zini yumib ingrab yubordi.
Izoh: Varete teatrining direktori Styopa Lixodeev Sadovaya ko‘chasida «p» shaklida tushgan olti qavatli uyda marhum Berlioz bilan bir kvartirada turardi — bugun ertalab u ko‘zini ochib, o‘zini shu yer-da ko‘rdi.