— Ungayam ichir!
Zulmat quyuqlasha bordi. Yershalaim sari esayotgan chang-to‘zon endi osmonning yarmini burkab olgan, eng oldinda qora obiyat va o‘tli chaqmoqlarni ortmoqlagan oppoq bulutlar ko‘pirib-toshib borardi. Shundoqqina tepa ustida chaqin chaqib, momaqaldiroq gumburladi. Jallod lattani nayza uchidan oldi.
— Himmatli igemonga hamd ayt! — deb tantanavor ohangda pichirladi u va Ieshuaning yuragiga ohista nayza uchini botirdi. U qaltirab ketib pichirladi:
— Igemon…
Qon uning qornidan oqib tusha boshladi, shunda u bir-ikki marta jon talvasasida iyak qoqdi-yu, so‘ng boshi «shilq» etib osilib qoldi. Momaqaddiroq ikkinchi marta gumburlaganda jallod Dismasga suv ichira boshladi, keyin yana o‘sha:
— Igemonga hamd ayt! — so‘zini takrorlab, uni ham o‘ldirdi.
Telba bo‘lib qolgan Gestas jallodni o‘z ustuni tagida ko‘rishi bilan qo‘rqib chinqirib yubordi, lekin latta lablariga tegishli bilan bir nima deb irilladi-da, uni mahkam tishlab oldi. Bir necha soniyadan keyin uning ham boshi «shilq» osilib qoldi.
Qaytarma qalpoqli odam jallod bilan kenturion orqasidan izma-iz borar, uning orqasidan esa jome soqchilari sardori ergashgan edi. Qaytarma qalpoqli odam birinchi ustun tagida to‘xtab, qonga bo‘yalgan Ieshuani diqqat bilan ko‘zdan kechirdi, oppoq qo‘li bilan uning tovonini ushlab ko‘rib hamrohlariga dedi:
— O‘lgan.
Qolgan ikki ustun tagida ham shu narsa takrorlandi.
Keyin tribun kenturionga imo qildi-da, orqasiga o‘girilib, jome soqchilari sardori va qaytarma qalpoqli odam bilan birgalikda tepadan pastga tusha boshladi. Havo nim qorong‘i bo‘ldi, qop-qora osmonda chaqmoqlar chaqildi. Birdan samodan o‘t yoqilgandek bo‘ldi va kenturionning: «Halqadagi askarlar olinsin!» — degan buyrug‘ini momaqaldiroq sadosi bosib ketdi. Askarlar suyunib ketib, yo‘l-yo‘lakay boshlariga dubulg‘alarini kiyishib, pastga chopib tusha boshladilar. Yershalaimni bu payt zulmat qamrab olgan edi.
Kenturiya askarlari Tepaning yarim beliga yetishganida birdan sharros jala quyib yubordi. Yomg‘ir suvi shu qadar kuchli ediki, u seldek quturib askarlar orqasidan quvib yetdi. Tekis yo‘lga tushib olishga oshiqqan askarlar chalp-chalp loyda tiyg‘anib, dam-badam yiqilishardi. Tekis yo‘lda esa ich-ichigacha jiqqa ho‘l bo‘lib, Yershalaim sari ketayotgan suvoriylar sharros quyayotgan yomg‘ir pardasi orqali ko‘zga tashlanardilar. Yana bir necha daqiqadan so‘ng momaqaldiroq, jala va chaqmoq omixtasi burkab olgan tepada faqat bitta odam qolgan edi. U bejiz o‘g‘irlanmagan pichoqni silkitib, o‘ydim-chuqur joylardan tiyg‘anib, to‘g‘ri kelgan har bir narsaga yopishib, kezi kelganda emaklab ustunlar sari shoshilardi. U goh quyuq zulmat qo‘ynida g‘oyib bo‘lar, goh parpiragan chaqmoq shu’lasi ostida ko‘zga yaqqol tashlanardi.
Mana, nihoyat u ustunlar poyiga yetib kelib, to‘pig‘igacha suvga botgan holda, yomg‘irda bo‘kib, zil bo‘lib ketgan tallifini yechib tashladi, ko‘ylakchan holda Ieshuaning oyoqlaridan quchdi. Avvalo uning boldirini bog‘lagan arqonni kesib tashladi, so‘ng pastki to‘singa oyog‘ini qo‘yib chikdi-da, Ieshuaning jasadini quchoqlab turib uning yuqori to‘singa bog‘langan qo‘llarini bo‘shatdi. Yalang‘och va jiqqa ho‘l jasad Leviyni yerga yiqitib, ustiga bosib tushdi. Leviy shu zahotiyoq uni yelkasiga ortmoqlamoqchi bo‘ldi-yu, lekin ko‘ngliga bir fikr kelib, niyatidan qaytdi. U qulochi kerilgan jasadni chalqancha yotganda yomg‘ir suvida qoldirib, balchiqda tiyg‘anganidan oyoqlari har tomonga kerila-kerila, boshqa ustunlar tomon yugurdi. U ustunlardagi arqonlarni ham kesib gashlagan edi, jasadlar yerga tushdi…
Oradan bir necha daqiqa o‘tgach, tepa boshida faqat shu ikki jasad bilan uchta ustun qo‘qqayib qolgan edi. Jala jasadlarni savalar, sel oqizib ag‘darardi.
Bu payt tepa boshida Leviy ham, Ieshuaning jasadi ham qolmagan edi.
O‘n yettinchi bob
BEXALOVAT KUN
Juma kuni, ya’ni kasofat seansning ertasi ertalab Varetening barcha mavjud xodimlari — buxgalter Vasiliy Stepanovich Lastochkin, ikki hisobchi, uchta mashinistka, ikkala kassir, kurerlar, kapeldinerlar va farrosh ayollar — xullas, xodimlarning bari o‘z ishlari bilan shug‘ullanmasdan, Sadovayaga ochiladigan derazalarga o‘tirib olishib, Varete ostonasida yuz berayotgan voqeani kuzatishardi. Bu yerda ko‘p ming kishilik olomon ikki qator bo‘lib navbatda turar, uning oxiri Kurdin maydoniga yetgan edi. Olomonning eng oldida Moskva teatr muhitiga otning qashqasidek tanish bo‘lgan chayqovchilardan yigirmatachasi turardi.
Navbatda turganlar nihoyatda bezovtalanib o‘tgan-ketganning diqqatini o‘ziga tortar, kechasi sehrgarlik seansi haqida tarqalgan g‘aroyib hikoyalarni muhokama qilar edi. Aynan shu hikoyalar kecha spektaklda bo‘lmagan buxgalter Vasiliy Stepanovichni qattiq esankiratib qo‘ygan edi. Kapeldinerlar allanimalarni, chunonchi o‘sha mashhur seans tugagandan keyin ba’zi bir ayollarning ko‘chada uyatli qiyofada chopib yurgani va shunga o‘xshash hokazo voqealarni hikoya qilishardi. Kamtarin va vazmin tabiat Vasiliy Stepanovich mana shu mo‘’jizalar to‘g‘risidagi oddi-qochdi gaplarni eshitib, angraygancha faqat ko‘zlarini pirpiratardi-yu, qanday ish tutishni bilmay boshi qotardi, holbuki, aynan shu Vasiliy Stepanovich biror tadbir o‘ylab topishi kerak edi, chunki Varetening barcha xodimlari orasida eng yuqori martabadagi odam bo‘lib endi shu qolgan edi.
Ertalabki soat o‘nga borib, biletga talabgorlar shunchalik ko‘payib, hammayoqni bosib ketdiki, ovozasi militsiyaga ham yetib borib, ko‘z ochib-yumguncha vaqt o‘tmay, teatr oldida ham piyoda, ham otliq rshryadlar paydo bo‘ldi va navbatda turganlar o‘rtasida ozmi-ko‘pmi tartib o‘rnatdi. Biroq, bir kilometrga cho‘zilgan bu odamlar tizmasi, garchi endi tartibga kelgan bo‘lsa ham, Sadovaya ko‘chasidan o‘tgan grajdanlarni hamon hayratga solardi.
Bu tashqaridagi ahvol edi, lekin Varetening o‘zida ham axvol juda chatoq edi. Erta tongdan boshlab Lixodeevning ham, Rimskiyning ham kabinetidagi, buxgalteriyayu kassadagi, Varenuxaning kabinetidagi telefonlar to‘xtovsiz jiringlay boshladi. Avvaliga Vasiliy Stepanovich, kassir ayol bir amallab javob qilib turishdi, kapeldinerlar ham bir nimalarni g‘o‘ldirab javob qaytarishdi, lekin keyin, bora-bora trubkani butunlay ko‘tarmay qo‘yishdi, chunki, Varenuxa, Rimskiy qaerda, degan savolga javob qaytarish mutlaqo mumkin emas edi. Oldiniga, «Lixodeev o‘z kvartirasida», degan javob bilan qutulmoqchi ham bo‘lishdi, lekin shahardan telefon qilayotganlar: «Lixodeevnikiga qo‘ng‘iroq qilgan edik, uni Vareteda deb aytishdi», deyishardi.
Qattiq hayajonlangan bir xonim telefon qilib, Rimskiyni talab qila boshladi, unga: «Siz Rimskiyning xotiniga telefon qiling», deb maslahat berishgan edi, telefondagi ayol ho‘ngrab yig‘lab yuborib: «O‘zim xotiniman, Rimskiy hech yerda yo‘q», deb javob qildi. O‘ta bema’nilik yuz berayotgan edi. Farrosh ayol moliya direktorining kabinetini yig‘ishtirgani kirib, kabinetning eshigi lang ochiq yotgani, chiroqlar o‘chirilmagani, boqqa ochiladigan derazaning singani, kreslo yerda ag‘anab yotgani-yu, ammo kabinetda hech kimni ko‘rmaganini hammaga yoyib bo‘lgan edi.
Soat o‘ndan oshganda Varetega Rimskaya xonim otilib kirib keldi. U yum-yum yig‘lar, qattiq kuyunardi. Vasiliy Stepanovich xonimga nima maslahat berishni ham bilolmay, muglaqo esankirab qoldi. Soat o‘n yarimga borib militsiya yetib keldi. Militsiya bergan oirinchi va asosli savol bunday bo‘ldi:
— Nima bo‘lyapti o‘zi teatringizda, grajdanlar? Nima gap?
Varete komandasi orqaga tisarilib, rangi quv o‘chgan, tashvishli Vasiliy Stepanovichni militsiyaga ro‘para qildi. Shunda gapning ochig‘ini aytib, Varetening direktori, moliya direktori va administratoridan iborat ma’muriy hay’atining noma’lum tomonga ketib, g‘oyib bo‘lganini, konferansening esa kechagi seansdan keyin jinnixonaga olib ketilganinii, xullasi kalom, kechasi seansning g‘irt rasvo seans bo‘lganini e’tirof etishga to‘g‘ri keldi.