А Ягорыч здзівіў. Свет здзівіў, не тое што Грышку. І гэта ўжо не шанцунак, а цэлае шчасце. Выклікае Грышку ў праўленне ўчора раніцаю: «Як жыццё-быццё, Мацвеевіч?» — «Ды так, жывём — хлеб жуём, як гаворыцца»,— адказвае Грышка. Ягорыч вясёлы, смяецца — шчокі надзімаюцца, як пузыры. Чысты хамячок з жытам за шчокамі! Грэх вялікі, канечне, на душу Грышка ўзяў: старшыню з хамячком параўнаў, але надта ж весела на сэрцы стала. «Сена як вам даецца, Мацвеевіч?» — пад канец Ягорыч пытае. Што гарод гарадзіць, падумаў Грышка і сказаў усю праўду: «Ой, не кажыце, Ягорыч! Убійства! Як ужо мне сена ета даецца...» — «На Тым Баку мы вам, як ветэрану, паўгектара выдзелілі».
Прыляцеў Грышка з канторы, месца сабе не знаходзіць, слова вымавіць не можа. Бачыць Лісаветка: ад радасці. Цвеліцца сваім вострым чорным вокам, як каліна гараць яе шчокі.
— Што з табою, Грышута?
— Уважыў! Старшыня ўважыў, сена даў!..
— Ха! А я думала, ён цябе на банкет запрасіў!..— пырснула Лісаветка смехам, ды хутка ў жменю яго сабрала, бо глянуў на яе Грышка грозным, як у цара, вокам:
— Ты мне смешачкі кінь! Такое дзела... Во што!
— Дзе далёка? — ужо сур’ёзным голасам спытала Лісаветка: заклапаціла яе, ці трэба ногі біць. На сваё сена, на «працэнты» калгас звычайна машыну не дае.
— На Тым Баку!
— На Тым Баку...— не то перапытала, не то сказала ўжо з ацэнкаю Лісаветка.
Тым Бокам у Малінаўцы называлі луг за Сажом, каб трапіць на яго — трэба пераплываць рэчку.
Закруцілася карусель — нядзелі дачакацца не маглі. Грышка з Мішам узялі косы, «бабы» — Лісаветка з Ленкаю — граблі. Наладавалі харчам сумку, у бітончык налілі халоднай калодзежнай вады. Можна, канечне, і з Сажа папіць, але не той цяпер Сож, і на водмелі, бывае, дна не ўвідзіш — муць. Во табе і самая чыстая рака Еўропы!
Ва ўсіх зубы, вочы блішчаць — настрой, як у цырку. І толькі Ленка — сумная, туга ў вачах плавае.
— Можа, хворая? — спытала ў яе Лісаветка.— Дык заставайся ў хаце з малым, а Ліда няхай пройдзе з намі...
— Не, мама,— сказала Ленка, так і не растлумачыўшы, што з ёю, толькі не была б з цыганскага племені Лісаветка: як тут скеміла, па мужчыну марнее дачка. Шапялёвага гэтага, мабыць, ніяк з галавы не выкіне. Ты глядзі, як яно з малых гадоў усё вядзецца.
Ленка была ў сіняй сукенцы, абсыпанай рудзенькімі кветачкамі з трыма пялёсткамі, і каса на ўсю спіну, хоць ты сена ёю ўвязвай. Нагу ставіць — зямля дрыжыць, на корань спатыкнулася — іскры пасыпаліся. Ідучы ўслед за дачкою, Лісаветка любавалася ёю, а да сэрца падкочвалася не радасць, а шкадаванне: не зладзіла сям’і Ленка — такая дзеўка! А што, хіба Валодзька Шапялёў благі хлопец? І з твару нябрыдкі, і вучоны... А таксама, кажуць, дрэнна з жонкаю жыве. А дрэнная сям’я — няшчасце большае, чым адзінота. Па сваіх бацьку і маці ведае: грызліся колькі і жылі, той сваё, тая сваё...
Дарога-пятлянка, як не па-гаспадарску кінутая вяроўка, ляжала праз лес. Якая любата прайсціся па халадку, у цяні сосен, удыхаць густую, смалістую духмянасць лясных красак, жывіцы, ягад. Грыбы, грыбны водар як галаву кружыць! Вясковаму чалавеку, канечне, гэтай прыгажосцю няма калі захапляцца, у касавіцу і пагатоў: кожная хвіліна дарагая. Дачнікі як прыязджаюць з Масквы, Ленінграда, Кіева, дык усё цмокаюць языкамі: ах, ох, любата, улонне!..
З лесу выйшлі адразу на вёску, маленькую вёсачку, двароў на пятнаццаць. І назва дзіўная — Самадумка: даўным-даўно, яшчэ пры панах, яе заснавалі людзі па сваёй волі, без дазволу ўлад. А за вёсачкаю — Сож, толькі трэба спусціцца з крутога берага, па шырокім пясчаным рове.
На вадзе прывязаныя ланцугамі да ўкапаных у бераг таўстых слупкоў зыбаліся лодкі. Іх шмат, лічы, кожны двор мае. Але перавозіць цераз Сож звычайна адзін чалавек — аднаногі мужчына-бабыль, яго называюць Штатным, бо калгас наймае яго за плату.
Сонечная, шырокая, імклівая плынь у Сажы, з зеленаватаю падсветкаю. Міша глядзіць і жмурыцца. Яны чакаюць, пакуль прыплыве з таго берага перавозчык. Пра яго ўсякае кажуць: адны — што яму адбіла нагу ў партызанах, другія — што немцам рыбу глушыў, ды шашка выкаўзнулася з рук. А толкам ніхто і не ведае ці, можа, проста не хоча ведаць: загадкі-загадкі, як гэта, лічы, з кожным бывае, хто хоць трохі пажыў на свеце.