— Якія тут сваты!— не ўсё, яшчэ далёка не ўсё сказала Марыя Піліпаўна, не ўсё з глыбокага жаночага сэрца свайго дастала — адсюль і незадаволенасць.— Няхай сыходзяцца, раз думна, і жывуць. Месца ў нас хапае.
Але Іван Лукіч быў у жартаўлівым настроі.
— Зажывём цяпер, матка! Думалі, адны век векаваць будзем, а тут такі род вялікі адразу стаў. Толькі камандуй, хвацяць усе тыя ж буракі — і мігам гатова.
— Ага, чакай, Лісаветкай пакамандуеш! — засмяялася Марыя Піліпаўна яхідным смяшком.— Якая даха, такая і ўзяха.
І ўсё роўна Валодзька адчуў, што пераадолеў самую цяжкую ўнутраную перашкоду: думка, каб вярнуцца да былой жонкі, адпала назусім. Маленькае сумненне ўсё ж такі свідравала: можа, Ленка перадумала ўжо, можа, нешта забрала, адбіла ў яе жаданне выходзіць за яго. Але ж, мабыць, і не бывае з чалавекам такога, каб нават у вялікай радасці нешта не псавала яму настрою, нітачка, чорная, ды будзе на светлым палатне.
Пра людскі «суд» недарэмна думалі і Валодзька з Ленкаю, калі сядзелі да раніцы на дровах, і потым Валодзька адзін у лесе, і цяпер Іван Лукіч. Яго і праўда трэба было вынесці, перажыць, перацярпець. Колісь і Грышка Пруцікаў паспытаў на сабе вострыя ўколы гэтага «суду», тады як прывёз з-за свету Лісаветку.
Івану Лукічу не пашанцавала яшчэ і таму, што падкруціўся да ўсіх гэтых «судаў-перасудаў» выпадак. Адкошваў ён трусам на ўзмежку травы — чуе нейкі гул. Глянуў: на яблыню рой асеў — клубок на развілцы і вакол яго хмара пчол. Разгубіўся, пакуль шукаў у што стрэсці, ваду, прасціну, рукавіцы, пчолы зняліся і паляцелі. Ён пагнаўся за імі: ведаў, іх можна збіць пяском. Пчолы ляцяць над сядзібамі, а ён бяжыць, хапае зямлю і кідае у іх. Дзе там! Камякі рассыпаюцца, а хіба пылам саб’еш. Нехта ўбачыў яго і пусціў пагалоску, нібыта Іван Шапялёў крануўся з розуму ад таго, што яго сын сышоўся з Пруцікавай Ленкаю.
Людзі часта становяцца ахвярамі недарэчнасцей, на якія жыццё геніяльны выдумшчык. Тое, што Ленка расцвіла, у Валодзькі сышла з твару нахмуранасць, сам Іван Лукіч яшчэ болей да жартаў ахвочы стаў,— людзей мала займала: у гэтай праснаце мала цікавага знойдзеш, ім салёненькага, «ізюмінку» падавай, такое, каб уражвала, каб кожны ў меру сваёй здольнасці да няшчырасці плёткі пускаў, і зло ў тым, што можна цкаваць чалавека чалавекам, нават забіваць.
...Першыя дні, тыдні Валодзька пачуваўся няблага, нават радасць тады-сяды прытульвалася да яго душы, а потым зноў гарчэчаю патыхнула. Выходзіць, не можа чалавек жыць адным каханнем. Калі яго няма, і праўда здаецца, шчасце толькі ў ім. А калі ёсць, колькі чаго іншага не хапае, хочацца: працы, натхнення, грошай, здароўя, славы. Дай усё гэта чалавеку, інакш у яго не будзе задаволенасці. А ці будзе яна? І ці трэба?
Гуляў з Сярожам; кахаўся з Ленкаю, гладзіў яе маладое, пругкае гарачае цела, адчуваючы, як парывы неймавернай асалоды змяняюцца цяжкім, ледзь не дэпрэсіўным упадкам; калі надакучвала займацца толькі сабою, прыслухоўвацца да ўнутраных пераўтварэнняў, ішоў і дапамагаў дзядзьку Грышку, цесцю свайму, грыбы варыць,— і тады здавалася Валодзьку, што не з ім гэта ўсё адбываецца, а калі з ім, то ў сне; а ён там, у Мінску, з Наташаю, жонкаю-язваю, на кінастудыі ў спрэчцы з «геніяльнымі» аўтарамі сцэнарыяў, ходзіць па прыцемненых гарадскіх вуліцах, думае, як жыць далей...
Іван Жыганюк вунь вярнуўся, Жэнька Локуць, той жа Міша Пруцікаў... Дык яны гаспадарамі сталі, на трактары, машыны паселі, працуюць. Самі і бацькі іх на сёмым небе. А ён, Валодзька, вярнуўся... Блудным сынам, няйнакш, і ад зямлі адарваўся, і на неба не ўзляцеў; не абмінуў яго той віхор на шашы, падняў і круціць на сваёй арбіце. Куды занясе, дзе апусціць? Жарты жартамі, а можа, і праўда ісці да цесця круціць ягоную машыну-грыбаварню? Колькі такога: педагог сядзіць у кіёску і прадае газеты, урач — за стойкаю бара, архітэктар — у таксі, інжынер — за станком... Божа, што за дзівосы? Пагоня за дыпломам? Памылка ў выбары прафесіі? Ці грошы? Няўжо Дастаеўскі меў рацыю, калі пісаў пра вечную («до скончания мира») уладу грошай над людзьмі, «подлых и ненавистных» грошай, якія «даже таланты дают»? Яны ламаюць лёсы, калечаць душы... Адна маладая жанчына, інтэлектуалка, выкладчыца музыкі, развялася з мужам, бо не магла мець дзяцей. І ў чым яна знайшла сэнс? Жыла ў цесным пакойчыку на кватэры ў старой яўрэйкі. Сціпла апраналася, эканоміла на ядзе. Уладкавалася ў фірму «Радуга» і ў вольны ад заняткаў час мыла людзям вокны: за акно шэсць рублёў. Яўрэйка дзівілася: адна жыве, так працуе, не гуляе, не п’е, не курыць, колькі ж у яе грошай? Аднаго разу не вытрымала: калі кватарантка палезла ў ванную — зайшла да яе ў пакойчык і ўзяла блакнот, куды — бачыла — лажыла ашчадкніжку. Рукі яе дрыжалі — блакнот выпаў, і з яго пасыпаліся, бы лісты, ашчадкніжкі. Разгарнула адну — восем тысяч! Другую — адзінаццаць!.. Госпадзі, нашто чалавеку столькі грошай?..