Над гэтай кнігай мы папрацавалі з Мацеем нямала i дружна.
Пішу гэта i зноў успамінаецца жнівеньская ноч, калі мы выйшлі з Дуброўкі, пасля вясёлага калгаснага застолля з беларускімі i польскімі песням!,— поўны барвовы месяц над ракою, хісткая пласкадонка, у якой мы сядзелі на кукішках i якой даволі бесшабашна кіраваў багром падвяселены брыгадзір. Мне толькі страшна было адно — што бултыхнуся ў быструю плынь не так сабе, не толькі пад гальштукам, але i з папяровым скруткам, які трымаю ў прыўзнятай на ўсякі выпадак руцэ. Гэта — наш с Мацеем рукапіс, апавяданні, перапісаныя ім пасля маёй, як мы дамаўляліся, прыдзірлівай аўтарызацыі, прывезеныя ім на яшчэ адзін сумесны прагляд.
Дзякую, дружа! Мне было добра працаваць з табой — i аўтарызуючы пераклад, i перакладаючы тваё, асабліва тое апавяданне, дзе ты так шчыра, цёпла ўспамінаеш дні сваёй наднёманскай маладосці.
Панна Гражына, дачка майго польскага сябра, трымае каліва сціплай кветкі, што называецца па-іхняму, здаецца, празаічна — дзюравец, а па нашаму святаяннік — куды прыгажэй. Мы ў ціхім, светлым настроі, нібы нават рады, што прыпомнілі, удакладнілі гэтыя назвы, больш, аднак, па той прычыне, што навокал нас — сонечны беларускі верасень, самы яго пачатак, а мы — талковая, сімпатычная панна, яе малодшы брат, студэнт Тадэвуш, іхні бацька i я — сядзім на ўзлеску, у цёплай траве, каля бярозак, толькі на палавіну нейкую пажаўцелых.
Ёсць i яшчэ адна прычына нашай ціхасці, нашага ўрачыстага настрою,— мы толькі што абышлі Хатынь.
Ад хаты да хаты, ад брамкі да брамкі... Не! — ад котлішча да котлішча, ад коміна да коміна... Хрумсцела пад нашымі нагамі дзындра, ціха вызвоньвалі бязладныя, трывожныя званы, з чорных табліц на комінах крычалі імёны спаленых...
Помнік ахвярам адной вёскі.
Могілкі мноства вёсак, спаленых разам з людзьмі.
Цяпер, адпачываючы на ўскраіне неіснуючай вёскі, не хочучы ісці адгэтуль, ад гэтых ціхіх хвілін, мы трохі гаворым пра штосьці простае, не вельмі абавязковае, нібы дзеля таго толькі, каб тлеў, перабягаў ад аднаго да другога агеньчык нашай супольнасці, у той час, калі над гэтай ціхай, нешматслоўнай знешнасцю, у душы ў кожнага з нас — свая спакойная ці растрывожаная глыбіня.
Пасля святаянніка i яшчэ чагосьці там я гавару пра тое, што адзін з маіх беларускіх сяброў правільна раіў на тую вунь ліпу, якая адзінока ўзвышаецца наводшыбе Хатыні, падняць барану або кола, каб тут загняздзіўся бусел. Яго прысутнасць яшчэ больш падкрэсліла б жалобную самотнасць вёскі-помніка, яе трагедыю і, калі хочаце, непераможнасць жыцця. Дзеці i кветкі, якіх тут так многа бывае, клёкат з буслянкі i белыя крылы над зелянінай вялізнай лясной паляны...
Гаворачы i слухаючы іншых, я ўспамінаю, як храбусціць пад падэшвамі буйны жвір, вельмі выразна чутны ў люднай цішыні. Ён храбусціць пад нетаропкімі нагамі мноства маўклівых людзей, што папарна, урачыста ідуць да абеліска — помніка савецкім салдатам, вызваліцелям Польшчы. Ціха, стрымана б'юць барабаны. Хрумсценне жвіру — як суровы гоман нейкай непарыўнай плыні, а вуркатанне салдацкіх «вэрбляў» — барабанны перастук — як нейкая трывожная перасцярога, заклік да нястомнай пільнасці. Жывыя кветкі, ix несмяротнае мноства, i дзеці на ганаровай варце, дзяўчынка i хлопчык, сімвал нявіннасці, чыстаты, з чаго накпіць, наздзекавацца — найбольшае злачынства.
Гэтыя словы Бранеўскага, вядомыя мне раней, але па-новаму пачутыя на ўрачыстым сходзе, напярэдадні, гучалі ў душы, як неадчэпны, хвалююча неадчэпны лейтматыў. Разам з хрумсценнем жвіру i вуркатаннем «вэрбляў».
Лістапад пяцьдзесят сёмага года, саракагоддзе Кастрычніка, якое мне давялося сустракаць у Варшаве,— ужо i тое далёкі ўспамін.
«Ужо i тое...» Летась я быў удзельнікам Гданьскага пісьменніцкага з'езда, прысвечанага трыццацігоддзю пачатку другой сусветнай вайны. A ўжо i гэты з'езд спакваля становіцца ўспамінам, займае... ужо заняў сваё месца ў гісторыі.
Успамінаю кветкі, якія мы — літаратары польскія, савецкія, румынскія, венгерскія, славацкія, балгарскія, нямецкія, сербалужыцкія, в'етнамскія — клалі каля помніка героям Вестарплятэ, велічна-гордага помніка народнай славе, які ўзвышаецца над недалёкімі хвалямі мірнай i працавітай польскай Балтыкі.
Успамінаю «апэль палёглых» — пераклічку тых, што загінулі ў змаганні з фашызмам. Зноў старадаўняя краса палаца i дамоў Доўгага Рынка, узнятых з руін да апошняй драбніцы дакладна. Жалезны, элегантны строй ганаровай варты. Белыя галубіныя крылы на фоне вячэрняй зары,— галубоў растрывожылі залпы салюта. А перад гэтым над плошчай урачыста, хутчэй — сардэчна гучалі словы пасівелага паэта, што прамаўляў i да прысутных, i да ўсіх, хто думае пра лес людзей, пра чалавечы сэнс жыцця.