Дзякую, сонечны польскі дзень, што ты мне шчодра дазволіў глядзець з-пад гэтага помніка на поўнач, на размах неабсяжнай даліны, пяшчотна прыкрытай смугою, засеенай словам Жаромскага, народнай песняй непераможнасці!..
Дзякую, цёмны i так звычайна, проста, як i дома, таямнічы лес,— за ціхі звон тваіх крынічак, якія i мы, «бязбожнікі», называлі цудадзейнымі, смакуючы халодную, крыштальную ваду i згадваючы тых, што прыходзілі i яшчэ ўсё прыходзяць сюды, у горны гушчар, палячыцца ад непаладкаў i горычы!..
Дзякую i табе, імклівы «Фіят», што птушкай, паслухмянай Евіным далікатным рукам, лунаў па серпантине горнай дарогі туды, дзе на вяршыні кляштар-турма «Святы крыж», на варотах якое ўжо разбураных, калісьці быў надпіс: «Ідзі з богам i не вяртайся!..»
З богам ішлі сюды не толькі багамольцы. З імем яго ішоў сюды канвой, спачатку царскі, потым санацыйны. Дарога, якая сёння легка сцелецца пад гумавыя скаты, тады са звонам — доўга, паволі — падмяталася кайданамі. А на прасторы зялёных хрыбтоў i засмужаных далін арлы глядзелі адгэтуль праз краты...
Я думаю пра тых,. што былі тут асноўнымі вязнямі,— пра змагароў рэвалюцыйнага падполля. Палякі. Украінцы. Беларусы. Некаторых я ведаў, пра некаторых трохі пісаў. Некаторым пацісну руку, як вярнуся дахаты. I раскажу, што быў тут, i яшчэ паслухаю...
Справы мінулыя. Сённяшні дзень — гэта той, пра які яны марылі, за які змагаліся i пакутавалі. Дзень гэты — наш, дарагія сябры, мы адказваем за яго.
1970
СЦЕЖКІ, ДАРОГІ, ПРАСТОР
Хвалі i сосны
З акна тралейбуса Сімферопаль — Ялта відаць ляжачыя вярблюды нізкіх гораў, на некаторых з ix — пасадкі сасонак; вялікі шэры вадаём, з берага якога блакітныя лодкі п'юць, уткнуўшыся, ваду; разлітая па каменні рачулка, шуму якое сюды не чутно; блакітна-белыя, свежапафарбаваныя домікі i гатовыя да цвіцення сады сяла Лазавое... Адкрыты ўзгорак над далінаю i — нечаканая радасць сустрэчы — бюст маладога Льва Мікалаевіча. Героя Севастопаля i, што яшчэ важней, аўтара «Севастопальскіх апавяданняў». Ён тут калісьці бываў. Дый застаўся i тут назаўсёды.
Мокры ранак пасля начнога дажджу. Другая палавіна сакавіка, а нават i крымская вясна яшчэ ўсё толькі хоча пачацца. Адзін міндаль цвіце, нібы па малалецтву забягаючы наперад. Над усім пануюць вечнай зелянінай кіпарысы, кедры, каменныя дубы. На бязлістым голлі i вецці дрэў i кустоў, нізка над сцежкай, безліч крыштальна-сярэбраных кропель. Нібыта белы дробненькі цвет. Чуваць першыя для мяне сёлета берасцянкі, як быццам зноў абноўлены пераклік пеўняў, яшчэ нейкае цвірканне — клопат i радасць.
Хадзіў i спыняўся, прагна дыхаў, доўга глядзеў.
На поўначы — яшчэ ўсё вышэй ды вышэй пнуцца горы, пакрытыя лесам, кустамі, зрэдку жыллём. Трэба будзе туды дабрацца, як найвышэй. На поўдні — за паркам, за садамі, за дахамі Ялты,— мора... Маяк i мол. Поўзаюць судны. Учора пад вечар, пры першай сустрэчы, адчуў яго, мора, нібы наогул упершыню, як штосьці такое, у што можна быць закаханым, як штосьці неабходнае для нашага жыцця таксама, як зямля. Сёння, калі глядзеў на яго зверху, здалёк,— успомнілася, паўтарылася тое самае адчуванне. Нават, здаецца, з блізкім, няўяўным пахам i шумам.
Дзякуй тым, хто прадбачліва захаваў для нас i звычайныя, вельмі як быццам звычайныя словы вялікіх.
Гледзячы зверху на порт, успомніў (кім жа гэта запісана?), як Чэхаў калісьці вяртаўся аднекуль морам, знаёмы насільшчык-татарын пабег па пірсе, апярэджваючы ўсіх, каб узяць рэчы Антона Паўлавіча, a паліцзйскі аблаяў i ўдарыў татарина. Дзве фразы, вечныя, калі вечнай будзе літаратура:
«Ты не меня ударил, ты его ударил!»
Гэта сказаў насільшчык.
A Чэхаў — паліцэйскаму, па-свойму ціха:
«Как вам не стыдно!..»
Пасля вячэры i кіно хадзіў, неспадзявана дайшоў аж да мора, паслухаў плёскат памяркоўнай сёння хвалі. А перад гэтым стаяў у садзе, па-нашаму, па-раўніннаму кажучы,— не на ўзгорку, а на гары, зверху глядзеў на таямнічыя, нібы спрадвечныя кіпарысы, на мноства агнёў паміж імі.
Падумалася пра рэчы, якія перажываюць людзей, сваіх гаспадароў.
У доме Чэхава, гледзячы на стары, сёння ўжо нават пацешны тэлефон таго часу, успомніў, неяк зусім нечакана, светла адчуў, як гэты апарат калісьці, амаль семдзесят гадоў таму назад, перадаў сюды, у чысценькі, сціплы кабінет, голас Талстога — з недалёкага дома ў той самай Ялце — Чэхаву. Некалькі слоў. Проста пра тое, што ён, Леў Мікалаевіч, вельмі любіць яго.