Аконная ніша ў тоўстай сцяне ідзе ад падаконня да падлогі. Сонца, якое ўжо добра схіліла з паўдня, лілося ў гэтае акно, на падаконніку палалі барвовыя кветкі.
I мне раптам падумалася, што вельмі добра было б падсунуць у гэтай нішы столік да падаконніка i працаваць, калі яшчэ трохі адсунецца сонца.
Такое простае, а для мяне — даўно такое прагнае жаданне.
I вось іменна тады, калі яно, пачуццё гэтае, прыйшло, нас, толькі траіх у гэтым пакоі, на гэтым паверсе, дагнаў бесклапотны, бязгрэшны шолам. Знізу па сходах — з тупатам, гоманам, смехам — падняліся i запоўнілі пакоі, наш i суседні, піянеры. Нямецкія, у сінім, i польскія, з бела-чырвонымі гальштукамі. Румяныя, загарэлыя хлопчыкі i дзяўчаткі.
Скептык сказаў бы: як гэта проста, як гэта нават шаблонна, штучна, нацягнута...
I як сімвалічна — скажу я.
Хваляванне мае я супакоіў у гутарцы з няўрымслівымі, яшчэ па-дзіцячы непасрэднымі i ўжо крыху па-дзявочы, па-польску какетлівымі дзяўчаткамі з Гданьска. Яны стаялі, некаторыя зусім натуральна абняўшыся, з дзяўчаткамі нямецкімі.
...У доме Гётэ больш раскошы — i галерэя, i мінералы, i мэбля.
Аднак у абодвух вялікіх сяброў месца працы, тое месца, дзе яны аставаліся самі сабой, сам-насам са сваім богам, было i асталося абаяльна сціплае. Просты пісьмовы стол, паліцы кніг, ледзь не зусім аскетычны драўляны ложак.
Больш за ўсё хацелася глядзець на кнігі i рукапісы пад шклом — адзінае, што i я сяк-так умею рабіць.
У пантэоне дзве карычневыя труны справядліва рассунулі на бакі, пад сцены, вялізныя, цяжкія скрыні з рэшткамі нецікавых i непатрэбных людзей, багацсяў i ўладароў.
З-за вянкоў ледзь відны два надпісы на тарцах тых дзвюх трунаў: Schiller i Goethe.
I я паставіў у вялікую вазу з вадой, схаваную ў вянках, адну нашу белую гваздзіку.
Успомніліся словы Талстога пра тое, што калі б Пушкін здолеў прадбачыць, уявіць сваю славу на стагоддзе наперад — ён мог бы не вытрымаць, звар'яцець. Ды гэта падумалася ўжо на могілках, калі мы выйшлі з пантэона, пра гэта я загаварыў з дзвюма сваімі спадарожніцамі. I адна з ix сказала, што Пушкін, вядома ж, прадбачыў. Бо не так гэта проста было гаварыць у той час пра свой помнік, што непакорнай галавой узняўся вышэй за імператарскі...
Двое беларусаў i немка, мы згадзіліся з тым, што прадбачыў, напэўна, i Гётэ. Пра гэта гаворыць ужо сама яго, калі прыглядзішся, ільвіная самавітасць.
Слава — славай, a веліч геніяў — у ix прыналежнасці чалавецтву, яго прагрэсу, таму найсвятлейшаму, адзінаму, што дае разумны, хвалюючы сэнс жыццю.
...Ад гэтых дум, ад гэтых пачуццяў — у цішыню Бухенвальда.
Цішыня i вячэрняе сонца. Птушыныя бесклапотныя галасы i кветкі дзікіх ружаў на рэдкіх куеціках вялікага адхону. I проста мілая, звычайная трава — яна нядаўна скошана i зноў, толькі без кветак, пайшла маладзенькай атавай.
Адгэтуль, дзе мы стаім, з вяршыні адхону, з-пад сурова-велічнай вежы са званамі на ўвесь свет, ад трох агромністых i васемнаццаці меншых чашаў з зямлёй, напоенай крывёю пакутнікаў з васемнаццаці еўрапейскіх краін,— адгэтуль так хораша i так сумна глядзець на багатую летнюю красу бязмежнай веймарскай даліны. Крытыя чарапіцай вёсачкі ў садах. Нівы. Пералескі. Сабраны ў жменьку горад на даляглядзе. Горад Гётэ i Шылера, калісьці так цынічна i так жахліва зганьбаваны суседствам з гэтай, яшчэ адной, міжнароднай Галгофай...
У трох вялізных чашах, проста ямах, падобных на гіганцкія варонкі, акружаныя кожная суровай каменнай сцяной, густа расце трава, робячы гэтыя чашы ўсярэдзіне зялёнымі.
Васемнаццаць меншых чашаў 'узняты на шэрых пастаментах з назвамі краін, з аднаго боку — на мове мясцовай, нямецкай, з другога — на мове кожнай названай краіны.
Каля нашага пастамента, убачыўшы пад ім, на суровым бетоне, жывыя, гарачыя кветкі, відаць, зусім нядаўна паложаныя тут незнаёмымі суайчыннікамі,— я зноў ледзь-ледзь не сарваўся...
Такія месцы, такія хвіліны належаць нам, хто чалавек, таксама, як нам усім належаць Гётэ, Талстой, Ралан... многія ў многіх краінах, i родныя, i неабходныя ўсім.
Гэтага мне не хапала апошнімі днямі, i ў гэты стан душы, у гэты, вельмі сучасны, настрой я вынырнуў з Германіі замкаў i галерэяў, патрэбных толькі ў разумным спалучэнні з днём сённяшнім, з нашым трывожным заўтра...
Пішу ў машыне, на эрфурцкай рыначнай плошчы, спусціўшыся сюды з паднебнай вышыні магутнага сабора на гары.
Зачапіўся за гідаву фразу:
«Напалеон ставіў коней у гэтай святыні...»
Канавязь — каля цудоўнай старадаўняй разьбы па дрэве... Гэта — ад адчування ўлады, беспакаранасці пераможцы, ад жадання зрабіць пераможанаму як мага больш балюча. Гэта — ад звычайнай дзікасці, ад звычайнага хамства, якога так шмат яшчэ дрэмле ў людзях. Выло даўней. Было нядаўна. Будзе яшчэ? Ці ўжо як быццам i пара, даўно пара было б канчаць!..