Сама жанчына прыдумала?
Пачула недзе калісьці?
А што — не ўсё роўна?..
Дзевятнаццацігадовы юнак, я тады, у далёкай давераснёўскай рэчаіснасці, запісаў сабе новую тэму апавядання. I, як многія іншыя тэмы, не вырашыў яе, нават i не пачаў, хоць пачуцці i хвалявалі мяне. Асабліва ў той ліпеньскі вечар, калі мы, моладзь трох вёсак, неслі па вузкай, калматай дарозе дзве труны, калі мы апускалі i закопвалі ix у адной шырокай яме пад соенамі — i тады ўжо старымі.
I тады, i доўга яшчэ я не ведаў, што мне рабіць з маім хваляваннем...
I вось калі, вось ажно дзе яно адгукнулася ў сэрцы.
Нечакана, міжволі ўявілася наша Зямля, акружаная безліччу пастаянных успышак — бясконцымі зменамі адзінак i пакаленняў.
З мноствам людзей, блізкіх, знаёмых i проста бачаных за маё паўстагоддзе на трох сяк-так абжытых мною кантынентах, з мноствам вядомых па кнігах i карцінах, па музыцы i кіно,— рэальна i паэтычна ўявілася — не перадаць...
I адно пранізвае гэтыя ўспышкі, гэтыя змены — тое, што астаецца, што памнажаецца, імя чаму — набытак чалаведтва, яго гісторыя, яго маральны вопыт, яго несмяротнасць.
1969
ТРОЙЧЫ ПРА АДЗІНОТУ
Старая прыдарожная сасна. Ствол яшчэ медны, яшчэ гаворыць пра даўгалецце, а частка голля ўжо да звання абшалушаная i без лап.
Часта, калі я сцежкай праходжу міма яе, з сасны гэтай, з яшчэ не бачнай вышыні мяне... абстуквае, як пальцы доктара, дробнае, энергічнае, гулкае «тук-тук! тук-тук!..».
Раней чым усвядоміць, што за стук, пачынаю шукаць яго на сасне. I, яшчэ не ўбачыўшы, ужо ведаю, хто гэта. А потым — вунь i ён!..
Адзін раз, нібы сувязіст ці электрык на слупе, ён трымаецца на ствале кіпцюрамі, па-свойму, па-дзятлінаму падпёршыся хвастом; другі раз бачыш яго на папярэчнай галіне, як ён апрацоўвае яе ўжо не збоку, а зверху.
Дзяўбе,— нават адразу здасца, што ён забаўляецца. Табе тут спачатку — музыка, фарбы, проста пацеха, i толькі потым, спакваля даходзіць, што ён — працуе, што i яму трэба есці. I галава яго не малаток, i дзюба не долата, але не скажаш, што ён, як іншыя птушкі, клюе. Яе не паклюеш — сухую, цвёрдую, глянцава-шэрую, звонкую галіну.
Ды іменна тады, калі ў табе дзелавая павага што раз, то больш выразна перасільвае шпацырна-паэтычнае любаванне, калі табе хочацца бачыць яго яшчэ i яшчэ, цесля гэты раптам успамінае, што ён да таго ж i птушка, ды не абы-абы, а белачорна-чырвона-стракатая. Дзяцел успырхвае i, у гуллівым пагойдванні лёту, шыбуе на іншыя дрэвы. Часамі, нібы знарок, уздоўж твае сцежкі каля старых сасновых прысадаў, каб вам пабачыцца зноў.
Амаль заўсёды хочацца, каб ён так i сеў, каб не ляцеў цераз поле ў лясок, хоць у птушкі, вядома, дарогі свае.
Ну што ж, другі раз, заўтра ці потым, пабачыш яго, зноў спачатку пачуеш неспадзяванае, хоць i чаканне «тук-тук! тук-тук!..», а тады ўжо i опылился, задраўшы галаву.
Калі б мяне часта, а то дык, можна сказаць, i заўсёды не праследавала другая, паралельная лінія: калі б у душы маёй, побач з адчуваннямі толькі чалавека, не ішлі яшчэ i адчуванні літаратара, якому, як дзятлу, усюды i заўсёды хочацца, неабходна выдзёўбваць спажыву,— я быў бы проста рад, проста палюбаваўся б на хаду, паміж уласнымі клопатамі, а то i спакайней, адпачываючы, між іншым, адразу ці потым, падзяліўся б з некім сваім уражаннем ад гэтай нязначнай, хоць i прыемнай сустрэчы.
Дык жа не! — табе яшчэ трэба i ныць, лавіць самога сябе на «дробным збіральніцтве», на непатрэбнай чуллівасці, на прыдумванні тэм. Замест таго каб проста аддавацца пачуццю i проста гаварыць тады, калі хочацца, i пра тое, што варта, на думку тваю, увагі чытача.
I добра, калі цябе часамі на пэўным раздарожжы, у сумненнях падтрымае слова другога такога ж... носьбіта дзвюх паралельных ліній.
Ёсць жа такая светлая традыцыя, як шум лясны ці шчэбет птушыны, бясспрэчная, традыцыя ціхай пяшчотнасці слова, якое — з рыфмай ці ў поўнай раскаванасці — адгукаецца голасам чалавечага сэрца на галасы жыцця? Ёсць яна, i шчасце наша, калі мы чуем яе, i гора, калі мы глушым яе грукатам будзённай мітусні...
I калі мяне прыхільнік такой традыцыі... ну, не натхніць, як песня жаўранка ці сонейкі рамонкаў, а падтрымае словам, сэрцам друга i паплечніка,— мне тады хочацца i добра быць самім сабою, аберагаць ва ўсім «гордасць свабоднай думкі», так неабходную для шчырай песні.
Слова друга пра асцярожненькую кроплю, што серабрыцца на самым дзюбіку яшчэ бязлістай галінкі, пра яго недасказаную радасць ад надрэчнай сустрэчы з усходам сонца,— слова з чужое кнігі дапамагло мне прызнацца, чаму я нават пра дзятла i то нібы сур'ёзна, чаму сустрэча з ім заўсёды выклікае з далёкіх, найменшых закуткаў памяці адзін успамін, адно харошае пачуццё...