На жаль, не толькі рускамоўнае, як цяпер гавораць, насельніцтва, але і самі беларусы (і такіх нямала!) выказваюць даволі актыўную незадаволенасць Законам аб мовах. Якія таму галоўныя прычыны, на вашу думку?
Самая галоўная з іх — гэта выхаваны намаганнямі партыі і ўрада вялікай дзяржавы нацыянальны нігілізм. Непаважлівае стаўленне да сябе як да нацыі. Нацыянальная і гістарычная несвядомасць. Будзем гаварыць шчыра: усё пачалося з тэарэтычнай устаноўкі дзяржаўных вярхоў на тое, што склалася новая гістарычная супольнасць людзей — савецкі народ. Але савецкі народ — гэта мноства розных народаў. І кожны з іх са сваёй гісторыяй, культурай — са сваім абліччам.
Здавалася б, ёсць усе спрыяльныя фактары для росквіту нацыянальнай самасвядомасці беларускага народа: БССР — член-заснавальнік Арганізацыі Аб'яднаных Нацый, прадстаўлена ў ЮНЕСКА. Але ў гэтым і парадокс! На міжнароднай арэне мы — дзяржава, а ў сябе дома... нішто! Дзесяцігоддзямі ў нас ішла бязлітасная русіфікацыя. І не трэба шукаць іншых слоў... Няўхільна пераводзіліся на рускую мову школы, ВНУ, міністэрствы, нават друк. І самі беларусы пачалі ўсё больш і больш саромецца роднай мовы, менш і менш карыстацца ёю. Любую краіну свету возьмем для прыкладу — і нідзе не ўбачым, каб яе жыхары саромеліся сваёй мовы. Такое проста немагчыма! А ў нас нейкай недарэчнай нормай стала далучаць сябе да іншай культуры, выракаючыся роднай. Гэта ненатуральна і ў чыста чалавечым плане. Гэта — разбурэнне і нявечанне душы чалавечай. Ад культурных набыткаў іншых народаў трэба браць, але ў меру і дзеля росквіту нашай уласнай, беларускай культуры. Так робяць у свеце ўсе.
Яшчэ прычына незайздроснага становішча нашай мовы ў недастатковым узроўні агульнай культуры. Калі б мы клапаціліся аб гэтым... Сапраўды культурны чалавек ніколі не зможа быць абыякавым, а тым больш — непаважлівым да гісторыі свайго народа, да ўсёй яго духоўнай спадчыны. Ён проста не дазволіць сабе гэтага! Настойліва паўтараю: наш найпершы клопат — клопат пра агульны стан культуры. І пачынаць неабходна з гэтага — з выхавання чалавека, з пастаяннага клопату пра яго культурны ўзровень.
У рэспубліцы, у прыватнасці ў Мінску, працуюць ужо і адкрываюцца новыя дзіцячыя садкі, вучэбныя класы, цэлыя школы, дзе выхоўваюць, вучаць дзяцей на роднай мове. І дзеці ставяцца да гэтага са шчырай радасцю! А прыходзяць яны дамоў, выходзяць на вуліцу, пачынаюць размаўляць па-беларуску і сустракаюць, мякка кажучы, неразуменне. Адкуль гэта, мы ўжо ведаем. А вось як гэтаму процістаяць?
Па-першае, хачу пагадзіцца: нашы дзеці ў садках і школах ахвотна, з вялікім жаданнем вучаць беларускую мову. Дзіцячая душа не памыляецца ў сваіх адчуваннях. Значыць, і ў адчуваннях роднага. І гэтае дзіця апынаецца ў іншамоўным асяроддзі. Што рабіць? Выйсце ўсё тое ж: мова павінна гучаць паўсюдна і натуральна. Гэтак жа, як і руская, калі такою можна назваць мову, на якой зараз гаворыць большасць нашага насельніцтва.
А найперш родная мова павінна загучаць у дзяржаўных установах, пачынаючы з самых высокіх. Пакуль гэтага не здарыцца, пакуль беларуская мова на практыцы не набудзе статус дзяржаўнай, усё застанецца на ўзроўні самадзейнасці. Атрымліваецца, што мы свой духоўны храм рамантуем не капітальна, а «касметычка» — прыхарошваем звонку — і толькі. Што называецца, на нізах нешта робіцца, зрушваецца з мёртвай кропкі, а вярхі... Не хапае прыкладаў зверху. І першая, і другая, і трэцяя, і пятая, і дзесятая асобы кіраўніцтва рэспублікі не лічаць абавязковым для сябе выконваць Закон аб мовах. Мала таго, нават проста размаўляць па-беларуску або не жадаюць, або не ўмеюць. Хутка ўжо год, як уступіў у сілу Закон аб мовах, а ўлады зусім не спяшаюцца ажыццяўляць яго. Мяне гэта вельмі засмучае. А час ідзе. І трэба сказаць, што кіраўніцтва з-за такіх адносін да Закона, да мовы свайго народа вельмі шмат траціць у вачах грамадскасці. Праўда, яна і сама пакуль не поўнасцю актывізавалася. Але ж ці не таму, што большасць па-ранейшаму ўсё пазірае ў бок кіраўніцтва?
Вам даводзіцца шмат ездзіць па рэспубліцы, сустракацца з самымі рознымі людзьмі і як пісьменніку, і як народнаму дэпутату. Што вы сказалі б пра адносіны да беларускай мовы, да Закона аб мовах вясковых людзей і гараджан?
Тут неабходна звярнуцца да гісторыі нашай Беларусі. Перажыты і росквіт мовы — калі яна была дзяржаўнай у Вялікім княстве Літоўскім, і заняпад, і гібенне — пад прыгнётам спачатку польскіх феадалаў, а затым — расійскага царызму. Сітуацыя акрэслівалася дакладна: горад пачаў гаварыць часткова на польскай, часткова на рускай і ўсё менш і менш — на беларускай. Вёска ж доўгі час заставалася захавальніцай і носьбітам роднай мовы. На вялікі жаль, за апошнія гады яна таксама змянілася. Маладыя інтэлігенты, спецыялісты самых розных прафесій, прыходзячы ў вёску з горада, прыносяць з сабою і «гарадскую» мову. Вось паслухае даярка ці механізатар заатэхніка або інжынера, які гаворыць «па-гарадскому», і самі ўжо стараюцца размаўляць на новы лад. Распаўсюджаны прыклад: карэспандэнт радыё звяртаецца да вясковага чалавека па-беларуску, а той стараецца адказваць яму па-руску, як умее, вядома. Ну ці ж натуральна гэта?