- Езус! - разнёсся па хаце Пятрусін крык. Апусціўшы руку ў поўны сухіх зёлак фартух, яна застыла перад печчу, шырока расплюшчыўшы вочы і дрыжучы ўсім целам. - Палкамі! - крыкнула яшчэ і, трошкі апамятаўшыся, зноў пачала кідаць у печ зёлкі.
Полымя выбухнула вышэй, у хаце завісла сіняя і пахкая мгла, з печы голас старой паўтарыў:
- Палкамі. Рэбры яму паламалі, рукі, ногі паламалі, твар крывёй аблілі і нежывога пакінулі на шырокім полі, на пустым полі, беламу снегу на падсцілку, чорным крукам і галкам на спажыву.
У хаце запанавала нядоўгая цішыня. А потым сляпая бабуля скончыла сваю аповесць:
- А Пракопіха-салдатка ад жалю па сваім небараку-сыночку ўзяла і сфіксавала. З літасці яе людзі кармілі і апраналі, а яна, бывала, у цёмны кут залезе і ўсё пра свайго хлопчыка Пракопку расказвае і расказвае, а па зморшчаным, старэнькім яе твары, як бы хто гарох рассыпаў, слёзы цякуць і цякуць... І я там была, гаворку яе чула, на слёзы яе глядзела, а зараз усё гэта, як жывое, перад маімі сляпымі вачамі паўстала...
Калі хрыплы, булькатлівы і адначасова пявучы голас старой змоўк, Пятруся паціху прамовіла:
- Бабуля?
- А што?
- Ці той Пракопка і праўда коней краў?
Старая, падумаўшы, адказала:
- Можа, краў, а можа, і не краў. Гэта ўжо невядома. Пэўнасці няма і не было... але людское асуджэнне было, і страшны людскі гнеў быў...
- Страшны! - як рэха, паўтарыла кабета, што стаяла перад агнём, і хутка-хутка рэшту ссохлых зёлак пачала кідаць у агонь.
Праз хвілю старая азвалася зноў:
- Пятруся?
- А што, бабуля?
- Каб ты з гэтага часу і не думала дараджаць...
- Не буду, - адказала маладзіца.
- Нікому, памятай. Каб там невядома як цябе прасілі. Чуеш?
- Не буду, бабуля...
- Будзь такой ціхенькай, як рыбка на дне вады, каб людзі і забыліся пра цябе.
- Добра, бабуля.
Дзверы хаты адчыніліся, і ўвайшоў каваль, толькі глянуўшы на яго, Пятруся ўскрыкнула:
- Ой, Божа ж мой! А табе што такое прытрафілася, Міхалка?
Павінна было і сапраўды яму прытрафіцца нешта дрэннае. Твар у яго быў расчырванелы, адно вока заплыло, некалькі сінякоў сінелі на лбе і шчоках. Зняў шапку з раскудлачаных валасоў і, кінуўшы яе на стол, са злосцю адштурхнуў ад сябе дзяцей, што ўжо прачнуліся і падбеглі да яго. Потым сеў на лаву і, звяртаючыся да жонкі, трохі хрыплым голасам пачаў казаць:
- Прытрафілася мне тое, чаго яшчэ ніколі ў маім жыцці не было. Салдатам быў і шэсць гадоў цягаўся па свеце, а ніколі ні з кім не біўся, тут ужо сем гадоў жыву і паную, і людзі мяне заўсёды шанавалі, бо сам сябе шанаваў. А от сёння пабіўся перад карчмой з мужчынамі. З тваёй віны, Пятруся, гавантура гэта мяне напаткала. Фу, сорам толькі, згрызота, тай годзе!
Сплюнуў і, адвярнуўшы галаву ад жонкі, прыкрыў даланёй апухлае вока. Яна маўчала і, стоячы перад агнём, глядзела на яго шырока раскрытымі вачыма, апусціўшы рукі ўздоўж цела.
Праз нейкі час ён азваўся зноў:
- Размаўляю я сабе з арандатарам аб інтарэсе, аж чую мужчыны перад карчмой пра цябе крычаць, што ты Клеменсу Дзюрдзю хваробу зрабіла. Сымон Дзюрдзя крычаў, Якуб Шышка, злодзей гэты вядомы, і Сцяпан потым прыйшоў і такое ж пачаў казаць, і бабы, што, пакапаўшы бульбу, вярталіся, таксама запыніліся і, як вароны, каркаць пачалі: такая яна, сякая яна, у кароў малако адабрала, а зараз Клеменса атруціла. Слухаў я слухаў, ажно не вытрымаў, вылецеў з карчмы і заступацца за цябе пачаў. Слова за слова, да бойкі дайшло. Біў я, мяне білі... Фу! Сорам! Працуе чалавек, як той апошні найміт, вядзе сябе прыстойна, самога сябе і людзей шануе, аж тут невядома адкуль прыйдзе да яго такая ганьба... як гэта? Ці ж міла мне чуць, што жонку ведзьмай і чартоўскай каханкай абзываюць, а потым насіць на твары сляды кулакоў злодзеяў і п'яніц! Ой, Божа ж, мой Божа! За што на мяне такая ганьба і няшчасце зваліліся!
Праз ягоныя жальбу і сорам прабівалася нейкая варожасць да жонкі. Яна ж усё маўчала, перапалоханая настолькі, што ажно дрыжалі рукі, якімі з печы выцягвала гарнак са стравай. З апушчанымі вейкамі запаліла лямпу і паставіла на стол вячэру. Калі, як звычайна, падавала мужу бохан хлеба і нож, ён, усё засланяючы даланёй апухлае вока, другім вокам уважліва на яе паглядзеў.
- Пятруся! - сказаў. - Што ты такое людзям зрабіла, што яны на цябе, як тыя крукі на падлу, напалі...
Павольна паціснула плячыма.
- Ці ж я ведаю, - шапнула.
- Ужо ж гэта не можа быць без прычыны, га? - спытаўся яшчэ.
Пачуўшы гэтае пытанне, жанчына яшчэ больш задумалася.
- Ці ж я ведаю? - паўтарыла.
Сама, відаць, загадку свайго лёсу не магла зразумець, і ці сапраўды прычына ўсяго ў ёй самой была схавана, не была ў тым упэўнена. Нягледзячы на гэтую няўпэўненасць, іншая б разлілася ўся ў пярэчаннях, прысягах, клялася б у сваёй невінаватасці, спасылалася на людскую зайздрасць. Яна ж гэтага не зрабіла. Ніколі яшчэ мужа не падманула. Жылі яны паміж сабой душа ў душу, як два празрыстыя ручаі, што плылі побач. А зараз падманвала б, калі б казала яму, што ў чым-небудзь упэўнена, бо нутро яе паліла трывога, не столькі перад людзьмі, колькі перад нечым неакрэсленым, таямнічым, грозным, што яна прадчувала.
- Ці ж я ведаю? - паўтарыла і адвярнула свой твар ад мужа, а на лбе яе пазначыліся дзве глыбокія маршчыны.
Ён глядзеў на яе і, быццам бы дзівячыся з чаго, смутна раздумваючы, пару разоў хітнуў галавой. Потым падазваў да сябе дзяцей, а ёй ужо больш нічога не казаў і ні разу ў той вечар не назваў яе зязюлькай. Маркотны і маўклівы, лёг спаць, і ціша залегла ў хаце. Але апоўначы ў цемры і цішыні пачуўся шэмрат людскіх крокаў і нехта ўзлез на чарэнь печы.
- Бабуля, бабуля, ці ты спіш?
На чарані зашалясцеў устрывожаны шэпт.
- Не сплю, дзіця, не сплю. Усенька пра цябе думаю, - адказала Аксеня, якой з пэўнага часу старасць не давала заснуць.
- Бабуля! - зашаптаў другі голас. - Нешта мяне сёння страшна душыла... на жывот і грудзі нешта лягло і так душыла, што толькі ўжо ледзь Пану Богу душачкі не аддала...
- Што гэта? - здзівілася старая, а потым спыталася: - Можа, ты ў святую нядзельку што-небудзь рабіла з таго, што не дазволена?..
- Не рабіла, бабуля, нічога ў святую нядзелю ніколі не рабіла...
- Прыпомні сабе толькі, можа, рабіла! Бо калі рабіла, значыць, нядзеля да цябе прыйшла і душыла за тое, што ты яе абразіла... Такія рэчы на свеце бываюць, я сама такога чалавека ведала, што ў нядзелю заўсёды ўсё рабіў. Аж тут аднаго разу нядзеля да яго прыйшла, такая вялікая, як сонца залатое, лягла на яго і задушыла... На смерць задушыла. Прыпомні толькі сабе, ці чаго, барані Бог, у нядзелю не рабіла...
- Не рабіла, бабуля, пабажуся, што ніколі нічога ў нядзелю не рабіла...
- Ну, дык што ж гэта, што цябе сёння душыла?
Запанавала доўгае маўчанне, ажно малады і перапалоханы шэпт зноў ціхутка зашалясцеў у цемры:
- Бабуля, я чула, што калі чорт да каго прычэпіцца, то таксама душыць...
На чарані раптоўна нешта зашамрэла, можа, сляпая бабка выпрасталася на сваім сенніку.
- Перажагнайся, дзіця, перажагнайся ты святым крыжам...
- У імя Айца і Сына і Святога Духа. Амэн.
Зноў запанавала цішыня, а потым старая Аксеня яшчэ прашапялявіла: