- Гэта згрызота цяжкая душыла цябе, Пятруся ты мая, згрызота і жаль.
- А-ле! - згодаю азваўся другі голас.
- Нешта Міхалка маркотны быў сёння і гнеўны...
Зіма надышла ранняя і марозная. У апошнія дні лістапада мароз ужо сцягнуў зямлю ў цвёрдыя барозны і снег прысыпаў іх белым пылам. Вячэрняе неба было засеяна мноствам зорак, калі па дарозе, што вяла з блізкага мястэчка, вярталіся ў Сухую Даліну два мужчыны. Абодва былі невысокія, але аднаго можна было назваць зусім малым. У авечых кажухах, шапках і рыпучых ботах, ішлі яны то павольным і хісткім крокам, то зноў хуткім і размашыстым, гучна размаўляючы паміж сабой і размахваючы рукамі. Былі не зусім цвярозыя. Гучныя галасы іх разляталіся далёка, і ўторыў ім гулкі і таксама няроўны тупат іхніх крокаў. Са слоў, што гучалі выразна і звонка ў ціхай і марознай прасторы, можна было зразумець, што вярталіся яны з мястэчка, дзе абодва стаялі перад міравым суддзёй.
- Міравы кажа: «Штраф за гэта дрэва заплаціш...», - гаварыў адзін, а другі, не слухаючы таварыша, у гэты час вёў сваё:
- «Доўг - святая справа, - кажа, - заплаціць нужна... Дрэва, - кажа, - ссек у панскім лесе, шэсць штук ссек, - кажа, - за кожную штуку па рублю штраф заплаціш... А калі доўг не заплаціш, - кажа, - зямлю апішу, тай прададуць...» - «Не прададуць, - кажу, - бо яшчэ не выкупленая, значыць, ад ураду не выкупленая...»
Цяпер пачаў другі:
- А я да міравога з'езду... да Хацкеля пайшоў і сказаў яму да міравога з'езду пісаць... «Пішы, - кажу, - гапеляцыю, каб я таго штрафу не плаціў...»
Першы цягнуў сваё:
- Я да старшыні!.. А што з гэтага будзе?.. У жыда задоўжыўся і ў іншых людзей задоўжыўся, а цяпер яны на мяне ў суд падаюць, а суд плаціць кажа, а зямля нявыкупленая, значыць, ад ураду не выкупленая і прадаць яе нельга... Жыд-недавярак, падла ягоная душа, пытаецца адразу: «А колькі дасі за напісанне?» - «Залатоўку дам, - кажу, - пішы!» А ён, гледзячы мне ў вочы, смяецца: «Рубель дасі!» І паабяцаў, далібог, паабяцаў рубель... Каб яго чэрці...
Той жа, якому ішло пра даўгі, хістаючыся крыху, казаў:
- Даведаўся я ў старшыні, ой, даведаўся... Каб яго... «Зямлі не апішу, - кажа, - бо нельга, бо яшчэ не выкупленая, але гаспадарку за доўг апішу, тай прадам публічна, значыць, прадам, у адных кашулях застанецеся... навошта было даўгі рабіць?»
Раптам спыніліся і паглядзелі адзін аднаму твар у твар.
- Якуб! - сказаў першы.
- Сымон! - адказаў другі.
І абодва разам запытальна ўсклікнулі:
- Га?
- Каб жа чалавек быў багаты!
- Але!
- То б даўгоў не рабіў!
- Але!
- Дзевяць душ у хаце...
- У мяне трынаццаць... тай яшчэ і двое ў калысках...
- Зямля такая дрэнная, што хоць ты плач...
- А свіронак то ўжо зусім заваліўся... думаю я сабе, адкуль гэта дрэва ўзяць... от і паехаў ночкай у лес... дык і што? Не дзеля аднаго Пан Бог лес засеяў, для ўсіх засеяў...
- Зямлю прыйдзецца жыду ў арэнду пусціць за доўг... хоць патаемна, а самому ў парабкі ў які двор наняцца... Ой, горкая доля прыйшла мне і дзецям маім...
- Ой, горкая доля прыйшла мне на мае старыя гады...
Абодва рукавамі кажухоў выцерлі вочы і, голасна ўздыхнуўшы, далей пайшлі поруч. Знаходзіліся ў гэты час непадалёк ад крыжа, што ўзносіўся на скрыжаванні. Проста перад імі жоўта блішчалі два асветленыя акны карчмы, далей цямнелі сцены абораў і хлявоў, а на нейкай адлегласці ад іх самотна шарэла ў полі сярод голых шкілетаў дрэў сядзіба каваля. У святле зорак можна было распазнаць зачыненую сёння маўклівую кузню, пабеленую снегам страху хаты і дзве бледна-залацістыя замерзлыя шыбы, бо прабіваліся праз іх водбліскі агню, што гарэў у печы.
Мужчыны міналі крыж, і адзін з іх выцягнуў руку ў кірунку гэтай сядзібы.
- Сымон! - сказаў.
- Ну?
- От, там дык грошай шмат!
- Дзе там?
- А ў каваліхі.
- Ага! - пацвердзіў Сымон. - Мусіць, багатыя людзі, бо па-панску жывуць...
- Чаму ім не жыць, калі чорт ведзьме дапамагае...
- Дапамагае ці не дапамагае, а такі ім добра, калі грошы маюць, - заўважыў Сымон, а крыху падумаўшы, махнуў рукой і прабурчаў: - Дык і што з таго? Сабака кудлаты, яму цёпла, селянін багаты, яму добра... кавалю і ягонай жонцы добра, а мне ад таго не лягчэй...
- Яшчэ і цяжэй на чужое дабро глядзець, калі чалавеку самому на свеце горка...
- Але!
Раптам Якуб Шышка стаў, як укапаны, і, выцягнуўшы руку ў бок кавалёвай хаты, сцішаным, амаль здаўленым голасам выціснуў з сябе:
- Бачыў? Сымон, бачыў?
Сымон таксама спыніўся і, не могучы вымавіць ні слова, толькі шырока разявіў рот. З'явай, якая гэтак уразіла абодвух мужчын, была зорная знічка. Яна нібы адарвалася ад цёмнага скляпення і, акрэсліўшы залацістую змейку ў паветры, знікла над самай хатай каваля. На фоне празрыстай ночы гэты водбліск ўражваў імгненнай, але цудоўнай прыгажосцю. Якуб паўтарыў пытанне:
- Ты бачыў?
- Чаму не бачыў? Бачыў, - зашаптаў Сымон. - Пра іх мы гаварылі і на іхнюю ж хату зорка ўпала...
Якуб матлянуў галавой і гучны здзеклівы смех вырваўся з ягоных вузкіх старых грудзей.
- Ой, дурань ты, дурань! - казаў. - Дык ты думаеш, што гэта зорка ўпала...
- Але!
- А гэта ж, от, чорт быў, што праз комін ведзьме грошы нёс!
- Не можа быць? - амаль крыкнуў Сымон і, узняўшы руку да лба, пачаў жагнацца.
- А што, ты пра гэта ніколі не чуў?
- Чуць то чуў, што так на свеце бывае, але бачыць не бачыў...
- Ну, дык цяпер убачыў... У імя Айца і Сына і Духа Святога...
- Амэн! - у адзін голас скончылі абодва, а Сымон яшчэ раз усклікнуў здзіўлена. А потым ужо ішоў больш упэўненым і роўным крокам, нібыта выветрыўся з ягонай галавы чад ад выпітай у мястэчку гарэлкі. Глыбока пра нешта раздумваў, а потым азваўся:
- Якуб!
- Га?
- Ты ведаеш што? Я б ужо і чартоўскімі грашамі не пагрэбаваў, каб толькі з бяды вылезці. Каб гаспадарку не апісвалі і не прадавалі...
- Як ведаеш... як знаеш... - абыякава адказаў Якуб.
- Можа б, каваліха і пазычыла... - няўпэўненым голасам пачаў зноў Сымон.
- Як ведаеш... як знаеш... але кепска будзе...
- Чаму кепска?
- От, так! Хрысціянскую душу прадаваць нягодна...
- І то праўда...
- Ты гэтага не рабі, - узносячы палец угору, павучаў Якуб, - нельга так... ксяндзу на споведзі трэба сказаць, што такую спакусу меў...
Сымон падумаў зноў, але праз хвілю з раптоўнай рашучасцю ўзняў галаву.
- А ішоў ты ў панскі лес дрэва красці, калі спатрэбілася свіронак будаваць, га?
- Ой, ты дурню! - крыкнуў Якуб. - Як ты гэта параўноўваць можаш? Лес жа божы, і Пан Бог яго для ўсіх людзей засеяў, а ведзьміны грошы чартоўскія, і сама яна непрыяцелька Божая і людская...
- Дык што! - не здаваўся Сымон. - Такі табе міравы штраф заплаціць сказаў, і ты мяне дурнем не абзывай... Чуеш? Не маеш права! Сам дурань, а да таго яшчэ і злодзей!
Пачыналі ўжо сварыцца, але тут выйшлі яны на святло, што падала з вокнаў карчмы. З сярэдзіны будынка далятаў гоман размоў і гукі скрыпкі. Спыніліся абодва і стаялі, як укопаныя.