Свіцяцца «прагаліны» і ў вершы «Які запал! Які разгон!», з якога таксама «изъято» некалькі строф.
Побач стаяць у зборніку дзве паэтычных мініяцюры «Змагар» і «Воля». Абедзвюм ім аднолькава не пашанцавала — яны пазбавіліся сваіх заключных строф — канцовак. Прытым, калі ў першым вершы яшчэ нейкі сэнс захаваўся, то ў другім адшукаць яго без «ампутыраванай» страфы немагчыма.
Я не хачу тут сказаць, што вершы А. Разанава абсалютна дасканалыя і скарачаць іх ні ў якім разе нельга. Не. Разанаў не заўсёды спраўляецца з наплывам асацыяцый, у выніку некаторыя яго вершы бываюць і «перанасычанымі», і ёсць сэнс часам апусціць страфу-другую. Але ж гэта трэба рабіць з карысцю для справы, а не на шкоду ёй.
Я цытаваў пачатак верша «Не, не прагну я долі лепшай...». І зараз я скажу, што цытаваў па ранейшым, газетным, а не па кніжным варыянце. Бо ў кнізе гэтыя радкі выглядаюць так:
У аўтара было: «Я загінуў у сорак першым...» Гэты радок вызначаў і танальнасць, і ідэйны змест верша. Гэты радок паўтараўся ў канцы. Яго перайначылі і сказілі задуму твора, пазбавілі яго элементарнай логікі.
У адным з сваіх артыкулаў Максім Горкі пісаў: «Маладыя пісьменнікі знаходзяцца ў драматычным становішчы, — яны хочуць вучыцца, ім неабходна ведаць прыёмы слоўнай творчасці. Вучыць іх — няма каму. Рэдактары часопісаў вяртаюць ім рукапісы з такімі адзнакамі: «Слаба, не пойдзе», «Слабавата, але ёсць добрыя месцы», «Вучыцеся, працуйце над сабой», «Неарыгінальна, шмат шаблону», «Вучыцеся тэхніцы».
Усе гэтыя словы нічога не гавораць пачынаючым аўтарам, гэта не вучоба, а фабрыкацыя пакрыўджаных і незадаволеных».
Я думаю: што б сказаў Горкі, на чый вопыт работы з маладымі — работы чулай, цярплівай, таварыскай — мы часта спасылаемся, у дадзеным выпадку?
1970
МАРАЛЬНЫ АБАВЯЗАК ПАЭТА
Вялікі Гётэ не вельмі высока ставіў паняцці маралі. «Нават у самай глыбокай старасці, — піша яго біёграф Эміль Людвіг, — ён з поўнай свабодай выступаў супраць ісцін, якія людзі, адчуваючы набліжэнне смерці, звычайна стараюцца на ўсякі выпадак неяк прызнаць, хаця б часткова. Адважны стары, калі пры ім загаварылі пра сумленне, усклікнуў: «А чаму неабходна мець сумленне? І хто гэтага патрабуе?» Ранняя рымская рэспубліка, у якой яшчэ не было злачынцаў, гаворыць ён, была такая сумная, такая цвярозая, што ў ёй, вядома, не хацелася жыць ніводнаму прыстойнаму чалавеку. Ні хрысціянства, ні мараль не складаюць веры Гётэ. Вера яго — навука».
Калі б аўтар «Фаўста» мог прадбачыць... Калі б ён мог уявіць сабе на нейкае імгненне, як будзе выглядаць праз сто гадоў Германія, дзе захапіла ўладу ніцшэанская «бялявая бестыя», свабодная ад якіх-небудзь маральных норм, ад якога-небудзь сумлення. Калі б ён мог уявіць, колькі злачынцаў — і якіх, якога маштабу? — будзе на яго радзіме і як весела будзе з імі і немцам і ўсяму свету, як лёгка будзе па суседстве з імі «прыстойнаму чалавеку». Калі б ён мог уявіць, як гітлераўскія малойчыкі будуць спальваць на плошчах кнігі, у тым ліку і яго, гётаўскія. Калі б ён мог ведаць, якімі вачамі будуць людзі свету глядзець пасля жахаў вайны на кніжныя паліцы, на вершаваныя тамы і да якой высновы прыйдзе адзін з яго суайчыннікаў, Тэадор Адорна, заходнегерманскі філосаф і эстэтык, які кінуў горкія словы аб тым, што пасля Асвенціма немагчыма пісаць вершы...
Калі б... Але вялікім свету гэтага, як і ўсім людзям, нішто чалавечае не чужое, яны, па словах самога Гётэ, «звязаны слабасцю са сваім векам». Не чужыя ім і памылкі. І на гэтых, часам трагічных, памылках сваіх геніяў чалавецтва вучыцца, разлічваецца за іх вялікаю цаной.
Ды гутарка ідзе не аб гэтым. І не аб тым, ці магчыма пісаць вершы пасля Асвенціма і Хірасімы. Хаця гэтае пытанне ўвогуле рытарычным не назавеш: за ім таілася глыбокая траўма, нанесеная фашызмам гуманістычнай думцы. Мы ўжо маглі пераканацца, быў для гэтага час, што і ў нашы дні вершы пісаць магчыма і што менавіта мастацтва дапамагае чалавецтву асэнсаваць трагедыю мінулай вайны, спасцігнуць злачынную бесчалавечнасць яе падпальшчыкаў і правату і мужнасць тых, хто супрацьстаяў гітлераўскай навале. Мы ведаем, у прыватнасці, калі гаварыць больш канкрэтна, якое месца займала і займае тэма вайны ў пашай беларускай паэзіі.
Гутарка ідзе аб тым, што сёння паэт ужо не можа дазволіць сабе такую раскошу, як ігнараванне маральных катэгорый. Занадта горкія і памятныя ўрокі гісторыі, занадта пераканаўчы адказ, які дала яна на пытанне: «А чаму неабходна мець сумленне? І хто гэтага патрабуе?» Такое патрабаванне стала ярка выяўленым імператывам нашага часу.