«Усё, рухнула апошняя надзея»... — Манцэвіч зрабіў колькі крокаў да стала і адчуў, што пад нагамі гойдаецца падлога.
— А на завочнае аддзяленне? — спытаў перапалохана і жаласна.
— Я абсалютна не бачу ў гэтым розніцы, — намеснік дырэктара прыжмурыўся: едкі тытунёвы дым зайшоў яму ў вочы. — Паўтараю, мы адновім вас у правах студэнта толькі тады, калі вы будзеце мець станоўчую характарыстыку з месца работы.
Косця, хістаючыся, выйшаў з інстытута, пастаяў на ганку, доўга прыгадваючы, куды ён меўся ісці. Потым успомніў, што збіраўся схадзіць у рэдакцыю, узяць камандзіроўку, і пабег на прывакзальную плошчу. Трамвай дамчаў яго аж да Дома друку. Не даходзячы да ганка, Косця заўважыў Жвіра. Той сядзеў у цяньку на лавачцы і пісаў на пяску нешта наском туфля. Манцэвіч думаў неўпрыцям прашмыгнуць у будынак, але Жвір падняў галаву:
— Здароў! Куды бяжыш? — і паляпаў рукой па лавачцы, запрашаючы сесці.
«Ну, зараз пачне выпытваць, што ў мяне з інстытутам», — нехаця спыніўся Косця. Але Жвір, усміхаючыся аднымі вачыма, спытаў пра другое:
— Можа за ганарарам, часам?
Косця паціснуў плячыма:
— Ніколі не пісаў.
Жвір, крывячы рот, засунуў руку за пазуху, дастаў газеты, раскруціў:
— Не чытаў? — яго палец тыцнуў у вялікі тлусты загаловак, пад якім значылася: «Нарыс». — Меней не будзе, як семсот рублёў. Трэба ўмець. Бяру, браце, у газеце камандзіровачку ў свой калгас і еду... у інтэрнат. — Жвір выстукаў пальцамі па лаўцы нейкі спорны і дробны марш. — Саджуся за стол і пішу. Хіба я не ведаю сваёй вёскі? А камандзіровачка поштай... Сакратар сельсавета — хлопец свой, — дзела знае...
— А білеты?
— Святая наіўнасць. Білеты? Схадзіў да аўтобуса і папрасіў, а на дарогу туды —раскашэліўся. Трэба ўмець. — Жвір прыжмурыў вока і, заўважыўшы, што Манцэвіч збіраецца ісці, памахаў круглаю, як у жанчыны, загарэлай рукою. — Ну, бывай! Свету — мір, студэнтам — грошы.
«Ну і прайдзісвет», — не мог доўга супакоіцца Косця.
...Прабыўшы цэлых пяць дзён у камандзіроўцы, Манцэвіч вярнуўся ў Мінск абветраны і загарэлы і ў той жа дзень пайшоў у чытальную залу пісаць матэрыял. Знайшоў свабодны столік ля адчыненага акна і сеў.
Пад акном, песцячыся на цёплым сонцы, зелянела таполя, і яе настоены на паветры гаркаваты пах разам з вільгаццю зямлі і камяніцы панаваў тут, у зацішным кутку чытальнай залы. На дварэ была чыстая, аж калола ў вочы, яснасць. 3 блакітнага неба ў адчыненае акно глядзела высокае, белае, як снег, воблачка. Крычалі вёрткія стрыжы. Вяла махала крыллямі разамлелая галка.
Косця разгладзіў чысты ліст паперы і задумаўся, кусаючы руку. I на яго раптам найшла нейкая зацятасць, ахапіла раздражнёнасць, злосць. «А што будзе, калі не напішу?» Яго непакой павялічыўся, ён паглядзеў, што не можа ўседзець, і ўстаў. Аглянуўшыся на залу, убачыў Валю. Яна зачыніла шафу і, гартаючы кнігу, пайшла да самага крайняга століка. Косця прыгнуўся, потым сеў і нахіліўся над столікам. «А можа падысці?» — вілося ў галаве. — «Трэба выцерпець гэты міг, тады пройдзе, — суцяшала другое. — А найлепш уцячы», — Косця падумаў, што знайшоў ратунак, скамячыў паперы, запхнуў іх у кішэню, на пальчыках падышоў да дзвярэй, але не вытрываў, аглянуўся. Валя, заліўшыся чырванню, вінавата і сумна глядзела на яго.
Гэты палахлівы, вінаваты Валін позірк, гэтая яе разгубленая трывога дадалі Косцю смутку, журбы, і ён ужо наракаў, вінаваціў сябе, што абышоў яе ўвагай, не загаварыў, не ўсміхнуўся, нават у знак прывітання не кіўнуў галавой — ён толькі са злосцю паглядзеў на яе і моцна грукнуў дзвярыма.
Харошая, ласкавая, любая Валя! Але Косця ведаў, што ўжо вернецца да яе з нейкім прыглушаным, растаптаным болем, прынясе ў сваім сэрцы толькі дакор. Ён прыйдзе да Валі толькі дзеля спагады і жаласці.
Гэта быў халодны розум, над якім яшчэ брала верх, мела ўладу гарачае сэрца, і яно гаварыла многа іначай...
У райкоме камсамола Косцю Манцэвічу дакляравалі месца педагога ў піянерскім лагеры. Да ад’езду на працу заставалася тры дні. Нахадзіўшыся па душным і пыльным горадзе, ён вярнуўся дадому і, не маючы чаго рабіць і дзе падзець час, пачаў збіраць свой пажытак. Пакаваў чамадан і меркаваў, але так і не рашыў, куды падасца пасля лета: ці паедзе дадому ці дзе-небудзь у Мінску будзе шукаць сталую работу.
Але прыйшоў Юзік Сапега, прынёс дзве навіны, і яны перайначылі Косцевы думкі.
Юзік быў у той раз па-нязвыкламу гаваркі, вясёлы. Выглядаў ён зухавата. На ім была белая вышываная кашуля, гладка адпрасаваныя штаны — ён заўсёды гэтак апранаўся, калі ішоў на экзамены. I гэтая вясёласць надта маладзіла яго, нават дадавала яму крыху нечага дзіцячага. Яшчэ з парога Юзік моцна гукнуў, і голас яго змяніўся:
— Косцік, едзем на цаліну, га! — і смешна, па-дзіцячаму запляскаў у далоні.
— Мне то яно можна, а табе?.. — Косця ляпнуў векам чамадана і разагнуў спіну.
— А мне што? Цэлы інстытут едзе. — Сеў на крэсла, упёршыся рукамі ў калені. — На жніво на тры месяцы. — I ласкава папракнуў: — Дзівак чалавек! Не даходзіць да яго.
— Ну, даходзіць, даходзіць... — вінавата ўсміхнуўся Косця.
— I яшчэ адно, — Юзік кіўнуў галавою. — Валя згодна ехаць з намі. Ты чуў такое?
Косця закруціўся на месцы, шукаючы свае чаравікі, але ўспомніў, што яны недзе пад ложкам, і пашыўся пад яго.
— Прачытала яна твой артыкул. Ну, не нахваліць...
Але Косця быццам не пачуў.
Чалавек, калі ён адзеты ў што-небудзь брыдчэйшае, заўсёды здаецца нязвыклы і нават брыдчэйшы, да яго трэба прывыкнуць. Косця перш не мог прывыкнуць да Юзіка Сапегі. У стракатай з кароткім паламаным казырком кепцы, з-пад якой недзе на патыліцы выбівалася зашмуляная падкладка, у палінялай асмаленай на локці фуфайцы, у шырокіх шараварах, у якіх ён, здавалася, блытаўся і не мог хадзіць, — Юзік выглядаў неяк надта смешна і дзіўна. Потым Косцю здаліся дзіўныя ўсе дзяўчаты: у мужчынскім убранні яны былі ніжэйшыя, надта поўныя і нават непаваротныя.
I толькі адзін Пеця Жвір у белым шарсцяным світары, што гэтак хораша і гладка аблягаў яго шырокія плечы і тонкі, як у дзяўчыны, стан, вылучаўся сярод усіх сваім ростам, здаровасцю. I Косця глядзеў, дзе паварочваўся Жвір і, кусаючы губы, зайздросціў яго дужасці і прыгажосці. Жвір нешта тромкаў на гітары, каля яго роем віліся дзяўчаты.
Юзік абышоў купку, што сабралася каля Жвіра, і падбег да клункаў на тое месца, дзе павінен быў сядзець Косця, але ўбачыў, што яго няма, і закруціўся на месцы, шукаючы вачыма ў гаманлівым натоўпе.
Косця паглядзеў, што не знойдзе ўсё роўна, і падаў голас:
— Дзе Валя, га? — яшчэ зводдаль спытаў Юзік, спяшаючы да яго. — Дзе ж яна можа быць?
У Косцевых грудзях заварушылася нешта вялікае і халоднае і моцна сцяла сэрца. «Пашукай чацвёрты хімфак», — хацеў параіць Юзіку, але на яго напала нейкая бязвольнасць і цяжка было вымавіць слова.
— Зараз пойдзем на вакзал. Спытаю ў аднакурснікаў, — нарэшце Юзік здагадаўся сам. Паправіў шапку і пабег, шастаючы шараварамі.
Юзік вярнуўся неўзабаве і, перакідаючы клункі, панура сказаў, што Валя захварэла і што пара ўжо збірацца і ісці на вакзал. Косця пачуў у Юзікавым голасе нейкую затоенасць і няшчырасць, але не ведаў, што думаць.
3 дарогі напісаў Валі кароценькае пісьмо: пра ціхі і велічны Урал, пра тое, што Юзік ледзь не застаўся ў Чалябінску, і пра свой сум і невясёласць. Аддаў яго на пошту ў невялікім запыленым гарадку, адкуль студэнты раз’язджаліся ў саўгасы, і, седзячы ў трускім кузаве паўтаратонкі, што бегла ўжо каторую гадзіну, узнімаючы густое і цяжкае воблака шэрага пьілу, па гарачай пустэльнай стэпавай дарозе, наракаў на сябе, што зрабіў кепска. «Нашто пісаць, нашто марнаваць час і дарэмна вярэдзіць сэрца. Хіба ж не сказала яна мне, што збіраецца замуж... Як я не ведаю сораму, як няма ў мяне ні гонару, ні сумлення...» — I ён расціраў спацелай рукою запылены твар.