— Krzysiu — rzekł głos numer jeden — jak się nazywa ta książka?
— „Montana”. Może pan czytał?
— Czytałem.
— A jak? Podobała się panu?
— Nie. Myślę, że jest idiotyczna. Nastąpiła pełna zakłopotania cisza.
— No, ja już chyba pójdę. — oświadczył niepewnie głos drugi.
— Zaczekaj, Krzysiu! Pokaż tę książkę.
Rozległ się odgłos kartkowanych stron, po czym głos numer jeden powiedział:
— Posłuchaj: „Idąc trzymał się przezornie filarów. Z jednego sklepu kupiec wypadł na próg i Młokos uskoczył jak kot. Ale nie sięgnął do boku. Dobywał broni jedynie wtedy, gdy przeciwnik uczynił wymowny gest.” Co o tym sądzisz, Krzysiu?
— Świetny facet — rzekł głos numer dwa. — Umie chodzić po ulicy.
— I sądzisz, że całe życie człowiek tak może chodzić po ulicach, trzymając się filarów, jak czający się Indianin drzew w puszczy? No, pomyśl, czy wszyscy ludzie to wrogowie, czyhający jedynie na twoją nieuwagę w tym celu, aby posłać ci kilka gramów ołowiu w żołądek?
— Bo w Warszawie jest nudno — rzekł z pogardą głos numer dwa. — Ale tam wtedy tak trzeba było chodzić.
— Może masz rację. Musisz tylko przyznać, że facet, który tak chodzi po Ulicach, nie ma prawa jeździć na karuzeli ani jeść lodów. Może go zgubić chwila nieuwagi, gdy płaci za jazdę albo bierze lizaka do ręki. Bohaterowie tych książek mają zazwyczaj oczy w łopatkach, obcasach — i na samym szczycie kapelusza. W życiu jest, niestety, trochę inaczej i ogromna większość facetów, którzy strzelają, stara się czynić to wtedy, gdy ten, do którego mierzą, nie ma o tym zielonego pojęcia. Stąd biorą się w życiu prawdziwe trupy. Posłuchaj jeszcze: „Młokos palnął mu w głowę, że osunął się na ziemię jak miękki łachman. Niski wywrócił stolik i padł przysypany gradem skorup. Młokos podniósł filiżankę kawy lewą ręką. W prawej zwisał rewolwer. Pijąc, rzekł do Dżentelmena i Turka.” I co ty na to, Krzysiu? Facet morduje człowieka na każdej stronicy i popija kawę. Uważasz, że to jest w porządku?
— Wielkich rewolwerowców cechuje przede wszystkim zimna krew — bąknął niepewnie drugi głos.
— Krzysiu — rzekł po chwili głos numer jeden, bardzo poważnie, — czy ty wiesz, co to jest prawo?
— Wiem — odparł drugi głos — jest to coś, czego się broni aż do ostatniej kropli krwi przed zbrodniarzami. Czytałem o takim jednym szeryfie i jeszcze jednym detektywie. Ten był na medal.
— Więc powiedz, Krzysiu, czym bardziej chciałbyś być: takim szeryfem albo detektywem czy Młokosem Montaną?
— Montaną — rzekł stanowczo głos numer dwa.
— Dlaczego? Potrafisz to uzasadnić?
— Jasne. Bo Montana na wszystkich się wypina, bo nie ma dla niego groźnych, o wszystkim wie, jest mądry i uczciwy, bo ma zawsze pieniądze, bo tak wspaniale strzela, jeździ konno, bije się, że aż.
— A czy zastanowiłeś się kiedy, skąd Montana ma pieniądze, podczas gdy tyle trudu musisz sobie zadać, żeby wyszarpnąć od matki pięć złotych na kino?…
— Nieważne. Grunt, że ma. On jest na pewno uczciwy. Tak pisze.
— Facet uczciwy pracuje na pieniądze. Gdyby Montana walczył w obronie prawa, toby dostawał za to ewentualnie wynagrodzenie. Ale sam mówisz, że Montana ma prawo gdzieś i robi, co mu się żywnie podoba, gdyż jest silniejszy, zręczniejszy, lepiej strzela od innych. Skoro mu prawo przeszkadza, gwałci je. Bo prawa nie można sobie tak na własną rękę i za każdym razem od nowa modelować, można go tylko przestrzegać, omijać lub gwałcić. Prawo, kochany Krzysiu, opiera się na poszanowaniu i zrozumieniu, że jest czymś pożytecznym i słusznym. Natomiast twój Montana nienawidzi prawa, bo prawo zakazuje mu tych jego numerów, i żadne twoje zapewnienia
0 uczciwości Montany mnie, Krzysiu, nie przekonają. My tutaj w Warszawie nazywany takich facetów.
— Chuliganami. — przerwał szyderczo głos numer dwa. — To pan chciał powiedzieć, no nie? Pomyłka, proszę pana. Każdy z tych gnojów spod CDT-u czy kina „Polonią” mógłby śnić po, nocach co najwyżej, żeby być takim Montaną!
Przez chwilę panowało milczenie. Kolanko siłą woli wstrzymywał się, by nie wyjrzeć sponad żywopłotu.
— A więc posłuchaj, Krzysiu! Cała historia z prawem i jego obrona nic ci nie mówi, jak widzę. Wobec tego uważaj: powiadasz, że Montana to nie chuligan, dlatego że przewyższa siłą, zręcznością i kalibrem swych przygód naszą gwardię spod CDT-u, sprzed kin. Zgoda. Wobec tego nie będziemy go nazywać chuliganem. Nazwiemy go tak, jak nazywano wtenczas podobnych do niego facetów na niezmierzonych obszarach południowo — zachodnich Stanów Zjednoczonych i Meksyku, na bezkresnych i pustych preriach Arizony, Arkansasu, Teksasu, Rio Grandę, w malutkich, zagubionych wśród stepów, drewnianych miasteczkach. Był to czas, gdy prawo nie sięgało tych pustynnych obszarów; urzędnik policji czy władz należał tam do rzadkości, był przedstawicielem strony słabszej, bardzo słabej i bardzo nieporadnej. Otóż społeczeństwo tamtejsze dzieliło się z grubsza na dwie grupy. Pierwsza — byli to farmerzy, kowboje, hodowcy bydła, ranczerzy, kupcy i w ogóle ludzie zamierzający żyć z pracy na tych zdobytych pionierskim trudem terytoriach. Druga — byli to notoryczni przestępcy, zmasowani tam w wielkiej liczbie, którzy zamierzali żyć z gwałtów i rabunków, dokonywanych na farmerach i hodowcach bydła. Z czasem wytworzyła się trzecia grupa, o wiele liczniejsza od zwykłych przestępców, ale mniej liczna od ranczerów i kowbojów. Byli to najrozmaitsi ludzie żerujący na złych instynktach jednych
1 drugich: właściciele szynków i tawern, mali oszuści, farmazoni, aferzyści, złodzieje, szulerzy karciani i pokerzyści zawodowi, kobiety lekkich obyczajów, różne drobne płotki z wielkiego bagna zbrodni; o sile liczebnej tej grupy, o jej prawdziwym obliczu, stanowili jednak ludzie nazwani przez im współczesnych meksykańskim słowem desperados. Któż to byli ci desperados? Widzę, Krzysiu, na twej twarzy, że domyślasz się, a więc może nie mam po co mówić?…
— Niech pan mówi. — rzekł zduszonym głosem Krzyś.
— Tak, masz rację, Krzysiu, widzę to w twoich oczach. Montana to typowy desperado, tylko że nieudolnie przedstawiony przez złego autora. Są lepsze książki o desperados, gdyż stanowią oni zjawisko historyczne. Był okres, gdy rządzili niepodzielnie Teksasem, ogromnym stanem amerykańskim. Któż to byli desperados? Byli to młodzi ludzie ani dobrzy, ani źli, nie zdeklarowani przestępcy, ale też i nie ludzie uczciwi ani spokojni. Byli przede wszystkim żądni wrażeń za wszelką cenę. Kipiały w nich temperamenty, do pracy odnosili się z zupełną pogardą, z równym lekceważeniem traktowali zasady społecznego współżycia między ludźmi. Byli silni, zręczni, wspaniali jeźdźcy i strzelcy. Mieli swoistą, działającą na wyobraźnię modę, ubierali się z fantazją i upodobaniem w czarne koszule i w czarne sombrera, w czarne, obcisłe spodnie i pasy nabijane srebrnymi ozdobami. Życie ludzkie było tanie wtedy w Teksasie, Arizonie i Meksyku; daleko bardziej niż życie ludzkie Ceniło się wtedy kuglarską szybkość w dobywaniu rewolweru i w strzelaniu z biodra. Desperados zapełniali szynki i tawerny, drewniane ulice zachodnich miasteczek drżały pod kopytami ich koni, na odgłos ich pojedynków zatrzaskiwały się panicznie drzwi i okiennice. Byli wśród nich ludzie szlachetni, to prawda, jednak szlachetność taka więcej przynosiła niewinnych, niczym nie zasłużonych śmierci niż dobrą i pożytku. Najgorsze było to, że desperados rośli nieustannie w siłę: młodzież, urzeczona czernią i srebrem ich strojów w równym stopniu jak sławą i wyczynami, garnęła się chętnie w ich szeregi, uciekała z rodzinnych domów we wschodnich stanach na rozległe, dzikie, romantyczne pogranicze, na południowy zachód. Znamy takie rzeczy i z naszej własnej historii, czyż — nie, Krzysiu? No, pomyśl, przecież chyba czytałeś Sienkiewicza?