І трэба прызнаць, хоць боязна, што закрэсліваюцца вераванні некалькіх пакаленняў, што доўга, занадта доўга намі валодала ідэя, якую інакш, чым танаталогіяй, навукай пра смерць, не назавеш. Нас вучылі паміраць. Мы добра навучыліся паміраць. Куды лепш, чым жыць. І развучыліся адрозніваць вайну ад міру, быт ад быцця, жыццё ад смерці. Боль ад крыку. Волю ад рабства.
Гэта словы, а словы сёння бяссільныя. Хай гавораць лёсы…
Я безнадзейна ўлюбёная ў рэальнасць. Але гэта самае жахлівае — сабрацца з духам і кінуцца ў бездань бясконцых пакут іншага чалавека. Я не паспяваю накідваць партрэты. Занадта хутка яны мяняюцца, занадта рухомыя і няўстойлівыя рысы нашай новай гісторыі. Я раблю звычайныя здымкі. Імгненныя здымкі. І заўсёды памятаю, што ў адной фатаграфіі адлюстроўваецца ўсяго толькі адна сотая секунды. Спяшаюся. Але ўсё-такі спадзяюся, што гэта не толькі фатаграфіі і дакумент, але і вобраз майго часу, якім я яго бачу.
Вы не задумваліся, чаму гэтак хвалююць звычайныя сямейныя альбомы? Яны цнатліва простыя і бессмяротныя. Напэўна, саграшу, але ўсё-такі асмелюся: мастацтва мне нагадвае, сведчыць пра Бога, а сямейныя альбомы распавядаюць пра маленькае бясконцае чалавечае жыццё… Зірнуць бы цяпер на звычайную фатаграфію звычайнай дзяўчынкі, напрыклад, старажытнай Грэцыі ці Рыма… Вось яна — з бабуляй… Альбо — вось яна — нявеста… Аб чым і якімі словамі прызнаваліся ёй у каханні? Аб чым шчабятала з сяброўкамі? Уваскрэс бы час. Жывы час, калі простае робіцца вялікім.
І чым больш слухаю і занатоўваю, тым больш пераконваюся, што мастацтва пра многае ў чалавеку і не здагадваецца. Не ўсё выказваюць словы, не ўсё могуць фарбы, не ўсё дадзена гукам, не ўсё прыхавана ў малітвах…
Дзеля чагосьці ж кожнаму з нас дадзена сваё жыццё. І свой шлях.
Адыходзіць час… Час вялікіх падманаў… Паслухаем яго сведкаў. Сумленных сведкаў. Прадузятых. Яны забівалі сябе, каб жылі здані…
Д'яблу трэба паказваць люстэрка. Каб ён не думаў, што невідочны.
Вось і адказ на пытанне: навошта гэтая кніга. Прычына — у зданях. Калі мы не адкінем іх, яны даканаюць нас…
— Я падумаў: добры дзянёк, каб памерці. Чыста. Сняжок. Нехта пачне ўсё з самага пачатку. Жыццё — тэатр, у кожнага — свая роля. Мой тэатр закрыўся. Людзі, якія былі калісьці маімі сябрамі, з якімі ў мяне была адна памяць, адзін час, ужо апынуліся ва ўспамінах, у тумане; я не магу адрозніць, дзе яны, а дзе сон. Дзе начное трызненне. Адна пара канчаецца, пачынаецца іншая. Мне амаль дзевяноста. Я страшэнна стары. Агарнуў бы старэчы маразм, гэта — паратунак. Робішся вольным, як дзіця, няма памяці ні аб чым… Не, усё бачу выразна, як на світанні…
Нясцерпна баляць суставы… Але боль памагае, ён прымірае са смерцю, бо робіць цябе абыякавым. Застаецца адно жаданне: хутчэй бы ўсё скончылася, найперш пасля бяссоння, пасля пакутлівага і неадступнага катавання бяссоннем…
Я спрабаваў скончыць… Сам… Рамень на шыю… Завязваеш, як гальштук… Праўда, я ўжо даўно не насіў гальштука. Навошта ён мне дома, на кухні. Сярод людзей я бываю зрэдку, а зараз дык і ахвоты зусім няма, я нікога не ведаю ні ў сваім доме, ні на сваёй вуліцы. Апошні мой знаёмец з суседняга пад'езда памёр гадоў пяць назад. Я страціў столькіх блізкіх, што ў мяне там іх больш, чым тут. Гляджу на вуліцу, на жыццё праз акно, назіраю. У мяне — трэці паверх, нават твары магу разгледзець, прычоскі. Што я заўважыў: жанчыны зноў пачалі насіць доўгія валасы і скуранкі. Жанчын з доўгімі валасамі я спатыкаў толькі ў маленстве і ў кіно. Мая першая і мая другая жонкі насілі кароткія стрыжкі, тады ўсе насілі кароткія стрыжкі. Іх ужо даўно няма. Дзе яны? Але, пад старасць я зрабіўся ненадзейным атэістам. Я хацеў… Тады мне не далі памерці… Расплюшчыў вочы і ўцяміў, што зноўку жыву, мая грудная клетка падымалася, як сапсаваная помпа, але я дыхаў. Ля мяне стаялі дактары. Што яны могуць сказаць чалавеку, калі вяртаюць яго адтуль? Нібыта яны ведаюць, адкуль яны яго вяртаюць. Яны могуць паставіць кропельніцу, намацаць пульс. І ты чуеш, як у цябе ўліваецца жыццё, тады, калі ты хочаш памерці. Але я жывы толькі сярод мёртвых… Сярод жывых у мяне дзіўнае адчуванне, нібыта я ўжо не з імі, а пазіраю на іх і на сябе адкульсьці з іншага сумеру… Дзіўна, што вы штосьці пытаецеся ў мяне, нібыта я жывы, а не мумія. Быццам аднымі і тымі ж словамі карыстаемся, а сэнс у іх чуем розны. Як праз сцяну, з адной камеры ў другую перамаўляемся… Вось як мне вам давесці, што я ўсё жыццё любіў партыю?! Але, партыю, маё самае найдарожшае. Гэта была мая страсць, маё каханне. З такой палкасцю я змог упадабаць толькі думку аб смерці. Самотна паміраць ад хваробы, ад страшэннага болю ў суставах, ад бяссоння, калі моўчкі гамоніш і гамоніш сам з сабою. Ці з мёртвымі. Яны слаўныя сумоўцы, бо заўсёды маўчаць, толькі слухаюць. Сярод жывых у мяне амаль не засталося знаёмцаў. Думка пра смерць зноў далучыла мяне да чагосьці вышэйшага, як раней да партыі. Я — семдзесят гадоў у партыі. Навошта? Каму і што сёння да гэтага?